DEVLET İÇİNDE DEVLET ŞEHİR – TAŞKENT VE XIX. YÜZYIL TÜRKİSTAN COĞRAFYASINDA GERÇEKLEŞEN OLAYLARDAKİ ÖNEMİ
Dr.Zebiniso KAMALOVA*
*Kıdemli Uluslararası Araştırmacı, İstanbul Ticaret Üniversitesi RPYK (Rektörlük Proje Yönetim Koordinatörlüğü)
Özet
XIX. yüzyılın ilk yarısında Hokand Hanlığı’na dâhil edilen Taşkent, payitahttan sonra en önemli ticari merkez sayılırdı. Aynı zamanda devlet içinde bir devlet şehri olup, bütün bölgenin en önemli ekonomik direği sayılırdı. 2200 yıllık geçmişe sahip olan şehrin bilinen en eski isimleri “Çaç”, “Şaş”’tır, bunun yanı sıra tarihî eserlerde “Taşkent mülkü”, “Taşkent vilâyeti”, “Şehir”, “Taşkent ve Deşt-i Kıpçak vilâyeti” olarak zikredilmiştir. Hokand Hanlığı’nda önemli bir merkez olan Taşkent’in hududuna Ahangaran, Çinaz, Taşkent etrafı, Sır Derya Nehri kenarında bulunan bugünkü Türkistan şehri ve çevresi dâhil olmuştur. XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren Taşkent şehri dört bölgeden oluşmaktaydı: Sebzar, Kökçe, Beşyağaç ve Şeyhantahur.
XIX. yüzyılın ikinci yarısında işgal hareketlerinin ateşli meydanına dönüşen Türkistan coğrafyasında Taşkent şehri yine kilit noktadaydı. Taşkent şehri, Ruslar tarafında 1865’te ele geçirildikten sonra bölgedeki işgal faaliyetleri hızlandı ve 1867’de teşkil edilen Türkistan Genel Valiliğinin merkezine dönüştürüldü. Ele alacağımız konu, Türkistan’ın istilasında önem arz eden Taşkent şehrinin tarihi ve stratejik ehemmiyeti, siyasi, ekonomik, sosyokültürel özellikleri olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Taşkent şehri, Türkistan, Hokand Hanlığı
Summary
During the first half of the 19th century, Tashkent was included in the Kokand Khanate and along with being a capital city was considered the most important commercial center. It is also a state city within the state and served as the most important economic pillar of the whole region. The oldest known names of the city with 2200 years of history are “Chach”, “Shash”. In various historical works, it has also been mentioned as “Tashkent Land”, “Tashkent Province”, “Shahar”, “Tashkent and Deşt-i Kıpçak Province”. The city of Tashkent as one of the most important centers in the Hokand Khanate included Ahangaran, Chinaz, Tashkent, the current Turkistan city and its surroundings on the banks of the Syr Darya River. Since the mid-18th century, the city of Tashkent consisted of four regions: Sebzar, Kokcha, Beshyagach, and Shayhantahur.
In the second half of the 19th century, the city of Tashkent was again a key point in the Turkistan region, which became a scene for the occupation movements. In 1865 Tashkent was captured by Russians which accelerated the occupation process in the region. The city turned into the center of the Turkistan General Governorship formed in 1867. This paper discusses the historical and strategic importance of the city of Tashkent in terms of the broader invasion of Turkestan, and its political, economic and sociocultural characteristics.
Keywords: Tashkent city, Turkestan, Kokand Khanate
Taşkent Şehrinin Tarihçesi
Türkistan’nın kadim ve önemli şehirlerinden biri olan Taşkent Sir Derya’nın sağ sahilinde yer almaktadır. Bundan on sene önce Özbekistan Cumhuriyeti’nin başkenti olan Taşkent şehrinin 2200. yıldönümü kutlanmıştır. Tarih boyunca Doğu ve Batı, Kuzey ve Güney memleketleri ortasındaki sosyal, kültürel, siyasi, ticari ilişkilerde köprü vazifesine üstlenen şehrin adı ilk defa Zerdüştlüğün kutsal kitabı Avesta’da geçmektedir.[1] Sasaniler Dönemine ait yazıtlarda Sasani İmparatorluğunun doğudaki en son sınırnın Keş, Soğd, Çaçistan’a kadar uzadığı hakkında bilgi verilmiştir.[2] “Çaç” toponimi ayrıca bugünkü Güney Kazakistan’daki Kultepe kalıntılarında bulunan tuğla taşları üzerinde yazılmış Soğdça metinlerde anılmıştır. [3] Eski Çin yıllıklarında Çaç, “taş” anlamında gelir ve küçük mülk olarak dile getirilmiştir.[4] Bazı araştırmacılar şehrin ismini etkileyen ‘Taş’ kelimesi üzerinde durarak, maden taşları yani değerli taşlar ile ilişkilendirmeye gayret etmişlerdir.[5] Arap kaynaklarında ise şehir adı ‘Şaş’, ‘Medinet uş-Şaş’ diye geçmektedir. XI. yüzyılda Abu Reyhan Biruni ilk kez Türkçe Taşkent olarak tanımlamıştır. Onun kanaatine göre şehrin ismi Türkçe Taş kelimesinden gelmektedir. Taşkent demek ‘Taş kışlak’ anlamındadır.[6] Kaşgarlı Mahmut da Taşkent kelimesinin aynı isimden meydana geldiğini beyan etmiştir.[7] İstahri ve İbn Havkal eserlerinde bu topraklarda maden taşlarının çok olduğunu dile getirilmiştir.[8]
IX-XIII yüzyıllarda Şaş yani Taşkent hududu üç büyük idari merkez olarak varlığını korumaktaydı. Şaş’ın başkenti Banokat diye geçmektedir. Bu dönemde de Şaş, bir geçit ve uğrak merkezi olarak sayılmıştır.[9] XIV-XVI. Yüzyıl kaynaklarında Çaç, Şaş, Taşkent isimleri kullanılırken, XVI. yüzyıldan sonraki kaynaklarda Taşkent mülkü, vilâyet, şehir, Taşkent ve Deşt-i Kıpçak vilâyeti olarak zikredilmiş bu şekilde kullanılagelmiştir.
XVI. yüzyıldan itibaren Taşkent hâkimiyeti sürekli el değiştirmiştir. 1780’lı yıllarına kadar sırasıyla Kazak, Kalmuk ve Çinlilerin idaresine bağlanan Taşkent şehrinin dört bölgesi ayrı ayrı Hocalar tarafından yönetiliyordu. XVIII. yüzyılın ortalarından itibaren Taşkent şehri dört bölgeden oluşmaktaydı: Sebzar, Kökçe, Beşyağaç ve Şeyhantahur. Şeyhantahur hâkimi olan Yunus Hoca dört bölgeyi birleştirmesiyle oluşan Taşkent merkezli siyasi teşkilat kısa sürede Sayram, Çimkent, Türkistan bölgelerinden ta Hocend sınırlarına kadar kolan bölgeyi birleştirmiş oldu. Böylece bu siyasi yapılanmanın sınırları kuzeyde Türkistan, kuzeybatıda Karadağ, doğuda Sayram dağlarına, güneyde Urema ırmağına kadar ulaşmaktaydı. Taşkent hududuna Ahangaran, Çinaz, Taşkent etrafı, Sır Derya Nehri kenarında bulunan bugünkü Türkistan şehri ve çevresi dâhil olmuştur. Taşkent’in on iki tane giriş kapısı vardı: Kuymas, Kukon, Kaşkar, Labzak, Tahtapul, Korasaroy, Sağbon, Çiğatoy, Kökçe, Samarkand, Kamolon, Beşyağaç. Taşkent şehrinin etrafı hendek ve duvarlar ile çevrili olmuştur. Sır Derya Nehri’nin birkaç mil boyunca sağ kıyısında bulunan Taşkent, denize yaklaşık 1.200 millik bir mesafede yer almaktadır. 1808’e geindiğinde Hokand Hanı Âlim Han, Taşkent’i Yunus Hoca’nın oğlu Sultan Hoca’nın elinden aldı ve ona bağlı bütün bölgeler de Hanlık tasarrufuna geçti.
Hokand Hanlığı Döneminde – Taşkent
XIX. yüzyılın başında Hokand tahtına geçen dönemin “Hülâgü”su veya “ikinci Timur”u olarak adlandırılan[10] Âlim Han b. Narbuta Bek döneminde (1800-1810) hanlığın sınırları genişleyerek, bölgede güç kazanmış ve stratejik bir konumda bulunmaya başlamıştır. Türkistan’ın önemli ticaret merkezlerinden sayılan Taşkent ve Çimkent vilayetlerinin ele geçirilmesiyle Hokand, bölgede iktisadi cereyanlarda önemli rol oynamaya başlamış, uluslararası ticari münasebetlerde ivme kazanmıştır.[11] Ticaret kavşağı olan Taşkent’in hanlık idaresine dâhil olmasıyla siyasî, ekonomik, içtimaî ve medenî hayat daha da gelişmeye başlamıştır. Memlekette gerçekleşen değişimler iç ve dış siyasette hanlığın mevkiini yükseltmiştir. Âlim Han’ın ardından tahta geçen Ömer Han (1810-1822) ve Muhammed Ali Han (1822-1842) devirlerini Taşkent için bir gelişim, basamağı olarak nitelendirebiliriz. Çünkü Âlim Han memlekette askerî reform gerçekleştirerek, Hocend, Ahangaran vahası, Taşkent, Çimkent ve Türkistan vilayetlerini Hanlık hududuna katarak, Rusya ile sınır komşusu haline gelmiş ve kuzeye giden ticaret yolunu açmıştır.[12] Bu nedenle mıntıkada genişleyerek güç ve otorite davası güden Âlim Han, Rusya ile diplomatik ilişki kurmak için teşebbüste bulunan ilk Hokand Hanı olarak nitelendirilmiştir.[13]
Taşkent, Hokand Hanlığı’nın idaresine geçmesiyle beraber güney sınırlarındaki birçok şehir ve kaleleri kendi içinde barındıran bir vilâyet olarak yönetildi. Taşkent vilâyeti kuzey batıda Buhara, güneyde Kındır dağları, doğuda ise dağlı Kırgızlarla sınırdaştır. Şehrin ortasında Kuşbegi’[14]nin kaldığı orda[15] vardı. Caddeleri dar ve iç-içe geçmiştir ve iki atlı araba yan yana geçemezdi. Böyle durumda biri köşeye çekilerek diğerine yol vermek zorundaydı. Sadece ordadan çarşıya giden taşlarla döşenmiş bir ana cadde vardı.[16] Rusya İmparatorluk hizmetinde yer alan V.V. Velyaminov-Zernov’un verdiği bilgilere göre XIX.yüzyılda Taşkent’te 270 mahalle, 310 cami, 17 medrese, 11 hamam, 15 kervansaray, 11.000 kulübe, 50.000 nüfus mevcuttu.[17] Potanin’[18]e göre şehrin etrafı 20 verst (yaklaşık 1 verst=1 km) civarındadır ve kadınlar hariç nüfusu 10.000 kişiden fazladır. Kerpiçten yapılmış yaklaşık 2.000 kadar çatısız ev bulunmaktadır.[19] Schuyler[20] ise camii sayısına göre ahali nüfusunu hesaplar, buna göre Taşkent’te 300 cami olduğundan her camiye 30 ile 50 ev, her eve en az 5 kişi düştüğü zaman tahminen 60.000 civarında nüfus olduğu ortaya çıkar. Hatta şehri iyi bilenler 120.000 olduğunu, vergi ödemelerinde 47.799 nüfus olarak hesapladıklarını belirtmiştir.[21] 1813 ve 1814 yıllarında Hokand’a Elçi Olarak Gönderilen Sibirya Kolordusunun Tercümanı Filipp Nazarov Taşkent’te bulunur.Ona göre, şehrin etrafı pişirilmemiş tuğladan inşa edilmiş 15 verstlik yüksek surlarla çevrilidir. Şehirden ¼ verst ötede 10.000 kadar askerin bulunduğu istihkâm bulunur. İstihkâm Hokand’a doğru taştan yapılmış iki surla ve iki derin hendekle, şehre doğru ise bir surla, yaklaşık 50 sajen genişlikte derin bir kanalla çevrilidir. İstihkâmın ortasında uzun surlarla ve 7 sajen (1 sajen=2.13 mt.) derinliğinde 3 hendekle çevrili bir kale bulunmaktadır.[22] Tuğladan yapılmış olan surlar 16 mil uzunluğunda ve 12 ya da 15 kadem yüksekliğindedir. Tabanı tepesinden daha kalındır ve üstünde asker toplarını koyabileceği yerler vardır. Ayrıca düşman saldırılarına karşı dört müdafaa kalesi bulunmaktadır. Doğuda Hitay (Çin) kalesi, batıda Kükça kalesi, güneyde Çağatay kalesi, kuzeyde Kanglı kalesi. Sur ve kalelere bağlı kapılar kaynaklarda farklı isimlerle zikredilmektedir. Rus araştırmacılarına göre; 1. Beşagaç 2. Kaytmas 3. Yulbars 4. Hokand 5. Kaşgar 6. Labzak 7. Karasaray 8. Saguan 9. Çagatay 10. Kukçi 11. Semerkand 12. Kaşanan.[23] Yerli kaynaklardan Muhammed Salih Hoca ise eserinin farklı yerlerinde bu kapı isimlerini zikretmekle beraber bir bütün olarak kapılarda nöbet tutan kabilelere göre tasnif eder. 1. Kiyât kabile kapısı 2. Türk kabile kapısı 3. Özbek kabile kapısı 4. Tahtapuli kabile kapısı 5. Karasaray kabile kapısı 6. Çagatay kabile kapısı 7. Suğbanian kabile kapısı 8. Kukça kabile kapısı 9. Kamendaran kabile kapısı 10. Kanglı kabile kapısı 11. Beşağaç kabile kapısı 12. Katagan kabile kapısı.[24] Şehir on iki kapılı olduğundan dolayı göçebe halklar bazen şehre “on iki kapılı şehir” demişlerdir.[25] Şehrin iç yapılanma açısından dört ana bölgeye ayrılmıştı. Eskiden 10 mahalleyi kapsayan şehrin bölgesine “daha” denilirdi. Zamanla dahalarda mahalle sayısının çoğalması ve ticaretin devamlı artması sonucu büyük bir şehir halini almıştır. Dahalar hanın vekili mingbaşı tarafından yönetilirdi. Dahalar mahallelerden oluşmaktaydı. Mahalleleri aksakal, tavaçi ve yüzbaşılar yönetirdi.[26] Bonvalot ise dahaları yurt olarak tanımlar buna göre şehir “yurt” adı verilen dört büyük mahalleye ve “makallah” adı verilen kırk iki küçük mahalleye ayrılmıştı.[27] Sonraki dönemlerde bu dahalar şehrin kuzeybatısında Sebzâr, batı kısmında Kükça, kuzeydoğusunda Şayhantahur ve güneyde Beşağaç olarak anılmaya başlar. Maeva’ya göre Şayhantahur dahasında 48 mahalle mevcuttu.[28] Sebzâr dahasında 38 mahalle mevcuttu.[29] Kukça dahasında 31 mahalle bulunmaktadır.[30] Beşağaç dahasında 32 mahalle bulunmaktadır.[31] Ancak bu dahalardaki mahalle sayısı 149 olduğunu kesin değildir. 1927’de Taşkent’te bulunan ve Taşkent mahallelerini araştıran Nikolay Mallitskiy 210 mahalleden bahsederek, mahalle sayısını kesin olmadığını vurgular. XIX. yüzyıl ilk yarısında Taşkent’in nüfus sayısının tam olarak bilinmemekle birlikte, 30.000 ile 100.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir.[32]
Taşkent Şehrinin Çar Rusya’sının Eline Geçmesi
XIX. yüzyıl boyunca Rusya’nın Türkistan üzerinde izlediği politikanın temel özelliği Türkistan’a doğru yayılmacı siyaseti uygulayarak, topraklarının doğal bir şekilde genişletmekti. Türkistan’ın giriş kapısı olan Akmescit kalesi 1853’te Ruslar tarafından kuşatılırken, işgalci güçler Taşkent’e kadar ilerlemeyi, bu şehri Rusya’nın Türkistan bölgesine saplanmış kuvvetli bir karargâh olarak kuanmayı amaçlamıştı. Taşkent’in jeopolitik hem de jeostratejik bakımdan oldukça önemli olması Rusya İmparatorluğunun işgal planında şehrin istilasını zorunlu kılmıştı. Rus hükümetinin esas dikkat merkezinde yer alan Taşkent meselesi, 9 Mart 1863 yılında Rus Çarı’nın katılımıyla gerçekleşen meclisde tartışılmıştı. Buna göre, önce Evliya Ata sonra Çimkent ve ardından Taşkent’i ele geçirmek için yol haritası çizilmişti. 1863 yılının ilkbaharında Sır Derya Nehri’nin yukarı mecrasının askerî hareketlere elverişli olup olmadığını öğrenmek ve bilgi toplamak için karar alınmıştır.
Hokand Hanlığı, Hokand, Taşkent, Akmescit, Türkistan gibi önemli merkezlerden meydana gelmekteydi. 1864 yılında Pişpek,[33] Evliya Ata ve Türkistan’ın Rus Çarlığı tarafından istila edilmesi Taşkent’e ulaşmanın mesafesini kısaltmış ve bu durum bütün Hokandlıları ayağa kaldırmıştı.[34] Ruslar, Hokand’dan sonraki en önemli ikinci şehir ve Türkistan’ın kalbi olan Taşkent’i[35] ele geçirmek için hamle yapmaya hazırlanmaktaydı.Ancak arada basılıp geçilmesi gereken Çimkent[36] şehri vardı. General-Albay Çernyayev,[37] şehrin stratejik önemini dikkate alarak şöyle demiştir; “Çimkent’i ele geçirmek, tüm Türkistan’ın anahtarını ele geçirmek demektir”. Çernyayev, 7 Temmuz 1864 yılında Çimkent’in üstüne yürümüştür.[38]
Bu dönemde Hokand tahtı çatışmalara sahne olmaktaydı. Devlet içinde gruplaşan, hanzadelerden kendi han adayları çıkartarak otoriteyi ele geçirmek isteyen ve bunun için karşı karşıya gelen yerel boyların vekilleri büyük düşmanın farkına varamadılar. Buna rağmen Rus ordusunun ilerlemesine karşı Hanlık ahalisi tek yürek olmuştur. Taşkent, Çar istilasına karşı savaşın merkezi omuştur. Emir-i Leşker ünvanıyla bilinen Kırgız-Kıpçak boylarının lideri Âlimkul’un[39] desteği ile Sultan Seyit Han 1864’te tahta gelir. Gittikçe Hanlık içlerine doğru ilerleyen Rus ordusuna karşı Margilân’dan, Hocend’den ordular ve Andicân, Namangân, Öş gibi şehirlerden de askerî birlikler gelerek Hokand Hanlığı ordusunun komutanı Âlimkul’un emri altında birleşmişlerdir. Evliya Ata ve Türkistan şehirlerini tekrar ele geçirerek Rus ilerleyişinin durdurulmasını amaçlayan Âlimkul, Rus ordusunun Çimkent şehrinden 40 kilometre uzağa çekilmesini sağlamıştır.[40] Bu çatışma esnasında Hokandlılardan 12 bin kişi şehit olmuştur. Hokand ordusu Ruslarla savaşta can çekişirken Buhara Emirliği birliklerinin Hanlığın merkezi Hokand’a doğru saldırı yaptığı haberi gelmiştir. Bu haber üzerine Âlimkul, ordusunun bir kısmıyla başkentin himayesi için yol almıştır. Taşkent müdafaasına Türkistan vilayeti hâkimi Normuhammed Koşbegi’yi 6000 askerini 15 bin Rus askerine karşı savunmak için bırakmıştır.[41] Bunun yanı sıra Hokand ordusu Öratepe ve Hocend için Buhara askerleri ile savaşmak zorunda kalmıştır. Aynı anda iki cephede savaşan Hokand ordusu zorluk çekerken, bu fırsatı değerlendiren Ruslar 3 Eylül 1864 tarihinde Çimkent’e saldırarak 22 Eylül’de şehri işgal etmişlerdir.[42]
Rus komutanı General Çernyayev, Taşkent’in işgali konusunda hükümetin görüşüne uymamıştı. Harbî üstünlüğü yüksek olan General Çernyayev bu şehri kuşatmak için iyice hazırlık yapmış, Türkistan’ın istilaya uğramasına sebep olan illet; kabilecilik ve boylar arası çatışmalardan ustalıkla istifade etmiştir. 27 Eylül 1864 senesinde Taşkent için saldırı hazırlayan Çernyayev, halkın direnişi ile karşı karşıya kalmıştır. Tarihçi Muhammed Salih, o zaman herkesin elinden ne geliyorsa vatan müdafaası için gayret gösterdiğini beyan eder.[43] Rus generali Çernyayev’in, Taşkent’e yaptığı saldırı Molla Âlimkul emrindeki Yakup Bek Badavlat[44] önderliğindeki askerler tarafından püskürtülmüştür. Savunmacıların Çar ordusuna karşı gösterdiği metanet ve dirayet düşmanın 72’sinin helak olmasını sağlamıştı. Bu durum Çernyayev’i geri çekilmeye zorlamıştır.[45]
Aynı yılda Molla Âlimkul binden fazla askeriyle İkan Kalesi için savaştayken[46] 27 Nisan 1865’te Çernyayev’in tekrar Taşkent’e hücum ettiği haberi gelir. Ruslar, Niyâzbek Kalesi’[47]ni işgal ederek, Taşkentli bir hainin[48] önerisiyle şehri sulayan kaynak Kaykovus arığını tahrip etmiş ve Taşkent’e giden su yolunu Çirçik Nehri’ne akıtmışlardır. Neticede Taşkent kırk gün susuz bırakılmıştır.[49] Buna karşın Taşkent halkı Molla Âlimkul etrafında birleşerek çetin bir mücadele vermiştir. Âlimkul’un askerlerinin sayıca fazla (otuz / kırk bin olduğu konusunda da bilgiler mevcuttur) olsa da askerî eğitim ve teşkilatlanmanın eksikliği, askerî teçhizatın yetersizliği Rus askerine karşı zaferi önleyen faktör olmuştur. Çernyayev, Taşkent’e doğru harbî harekâtına güney taraftan başlayarak Hokand ve Buhara’dan muhtemelen gelecek olan yardımcı hamleleri önlemiş oldu. İki taraf arasındaki ilk çarpışma 9 Mayıs 1865 yılında gerçekleşmiştir. Bazı yerel tarihçiler, Çimkent düştüğü sırada Kıpçak ve Kırgız toplumlarını Molla Âlimkul’a olan kinlerinden dolayı Rus ordusunun Taşkent’e girmelerini teşvik etmekle, hatta Çimkent’in Ruslar tarafından alınmasına yardım ettikleriyle itham etmişti.[50] Taşkent savaşında da hanlığın göçebe toplulukları olan Kırgız ve Kıpçaklar aralarında anlaşarak Molla Âlimkul’a yardıma gelmemişler, Hokand Han’ı Sultan Seyit Han adına özür mektubunu yollamışlardır. Sartlar, sonuna kadar Emir-i leşker yanında savaşmışlardır.[51] Hokand ordusu zor durum karşısında Buhara’dan yardım istediğinde olumlu cevap alamamışlardır. [52]
Âlimkul, Rus askerlerinin bu seferki saldırılarına da karşı gelerek, Çernyayev’i geri çekilmeye zorladı ancak tehlikenin hala yakında olduğunun farkındaydı[53]. Âlimkul’un savaş öncesi verdiği cesaret ve vatan müdafaasının iman meselesi oduğunu anlattığı coşkulu hitabetleri Taşkent’in yediden yetmişe tüm halkını meydanlara dökmüştür. Kadın, çocuk, genç, yaşlı, talebe, hoca, molla vs toplumun tüm bireylerinin malı ve canını ortaya koyarak seferber olmasını Muhammed Salih eserinde heyecanla tasvir etmiştir.[54]
9 Mayıs 1865’te sabah saatlerinde Rus askerleri Taşkent üzerine son defa ölümcül darbelerle saldırı düzenlemeye başlamış ve çatışma çok şiddetli olmuştur. Molla Âlimkul bu muharebede yaralanmış ancak Taşkent halkının şehir içine çekilmelerini, askerlerin ise savaşmaya devam etmesi emrini vermiştir. Buna rağmen şehirliler de çekilmeden savaşmaya devam etmiştir.[55] Çok geçmeden otuz üç veya otuz dört yaşında olan komutan Molla Âlimkul şehit olmuş, son nefesine kadar ahaliyi Ruslara karşı düşmana karşı direnmesine teşvik etmiştir.[56] Mezarı Taşkent şehrinin Şeyh Hovand Tahur mezarlığında bulunmaktadır.[57]
Rus generali General Çernyayev, Molla Âlimkul’un vefatından sonra şehrin teslim olmasını öngörerek ateşkes sağlar. Ancak çaresizlik içinde de olsa Taşkent halkı Çernyayev’in 14 Haziran 1865 yılında tekrar başlattığı saldırıya karşı kendi başına mücadeleye devam etmiş ancak 15 Haziran 1865’te teslim olmaya mecbur kalmıştır.[58] Çernyayev, 17 Haziran 1865’te Petersburg’a Taşkent şehrini teslim aldığını içeren raporunu göndermiştir.[59] Çernyayev, ahalinin kalabalık yaşadığı Şayhantahur, Beşyağaç gibi mevzilerinde topları yerleştirerek sulh antlaşması yapılmasını, aksi takdirde şehri yakıp yıkacağını ilan ederek halkı tehdit etmiştir. General Çernyayev, Taşkent şehrinin önde gelenlerinden Hâkim Hoca kazıkalon (büyük kadı), Abulkasım İşan, Domulla Salih Bekleri yanına davet ederek tüccarların ve harbîlerin de katılmış olduğu mecliste sulh antlaşması imzalamıştır. Antlaşmaya göre, şehir halkı kendi dinini yaşayacağına, bütün meseleler şeriat kanunlarına göre değerlendirileceğine, taşınılmaz mülklerin eski sahiplerine bırakılacağına ve kervanlardan alınan gümrük vergisi hariç tüm vergilerden ahalinin bir seneliğine muaf tutulacağına dair söz verilmiştir. Antlaşma üzerine Şayhantahur, Beşyağaç, Sebzar ve Kökçe dahalarının mühürleri basılmıştır.[60]
Taşkent istilasındaki Çernyayev’in gösterdiği başarı Petersburg’ta sevinçle karşılanmış olsa da bu hadise Çernyayev’in başına buyruk hareket etmesinin neticesiydi. Rus hükümetinin bazı tabakalarında itirazlar ortaya çıkmış, uluslararası basında tepkiler artmıştır. Durumu pekiştirmek için Çernyayev yaptığı işini aklamak maksadıyla Taşkentlilerin kendi rızasıyla Ruslara teslim olduğunu ifade eden sahte mektup hazırlatmış. Taşkent’in büyüklerine mecburen dilekçeyi imzalatmıştır.[61] Bu yazı Taşkentliler için verdikleri mücadelenin hiçe sayılması olmuştur. Çernyayev’e karşı cesaret gösteren Taşkentli Damulla Salih Bek Ahund’un itirazı tarihî niteliktedir. Onun hapse atılmasına neden olan yazıda Akmescit’ten Gulca’ya kadar olan şehir ve kalelerin Taşkent’e ait olduğu, bu toprakların Rus askerleri tarafından savaşla ve yağmalanarak ele geçirildiği, kırk gün boyunca susuz ve açlık içinde bırakılan Taşkent ahalisinin komutanı Molla Âlimkul’un şehit olmasının ardından başsız kaldıkları, ahalinin son nefesine kadar savaştığı, açlık ve susuzluk karşısında, her yerin yakılıp yıkıldığında son çare olarak sulha razı geldikleri konusu yer almıştı.[62] Damulla Salih Bek Ahund ve onu destekleyenler de Sibirya’ya sürgüne gönderilmiştir. Rus hükümeti bu antlaşmayı Petersburg’a yollamış, uluslararası basını susturmak için her tarafa dağıtılmıştır. Özellikle Türkiye’deki Rus elçiliği bu sahte antlaşmayı çoğaltarak İstanbul sokakları, pazar ve önemli olan merkezî yerlere asmışlardır.[63] Hükümet Ruslar’ın eline geçtikten sonra devletin önde gelenleri, şeyhülislam, kadı, kabile bekleri, komutanlar Kaşgar’a gitmişlerdir.[64]
Aşırı şovenist Orenburg General Valisi Krijanovski 1865 yılının Eylül ayında harap olan şehre gelerek Taşkent’i Çar Rusya’sı mülküne bağlı olduğunu ilan etti.[65] O, Ruslar’ın Türkistan’ın “yaban” halklarına medeniyet getireceğini, ezilmiş halkların hayatını Rus hâkimiyeti sayesinde iyileştirmeyi, Türkistan toplumuna Rus geleneği ve dilinin uygulanmasının gerekli olduğunu açıkça dile getiren Çar generalidir.[66] Ardından Çernyayev Cizak’a doğru yol almışken 1866 yılının Mart’ında Çernyayev Çarlık merkezine çağırılmış ve yerine Romanovski vazifeyi devralmıştır.
Taşkent – Türkistan Genel Valiliğinin Yönetim Merkezi
1867 yılında Ruslar tarafından istila edilen Türkistan hududu 15,270 m2ye ulaşmıştır.[67]. Bu sene Kazak Orda’larından, Buhara’dan ve Hokand’dan alınan araziler üzerinde Türkistan Genel Valiliği kurulmuştu. Savunma Bakanlığı’na bağlanan bu idarî teşkilatın ilk genel valisi Alman asıllı General-Adyutant Konstantin Petroviç Kaufman’dır.[68] (1867-1882) 14 Haziran 1867 tarihinde bu göreve başladı. Sirderya, Yedisu ve Semerkant bölgesinden oluşan bu idari teşkilatın merkezi Taşkent şehri olmuştur. Vali, Çar’ın vekili olarak bölgeyi Taşkent’ten idare etmiş aynı zamanda vilayet yönetimi, polis teşkilatı, mahkeme işlerinden de sorumlu olmuştur. Valilik terkibindeki vilayetler uyezdlere[69] ayrılarak yönetilmiştir. Uyezd başkanları ise Genel Vali tarafından seçilmiştir. Uyezdler ise volostlara ayrılmıştır. Yerleşik ahaliyle yaşayan volostlar en küçük yönetim birimi sayılan aksakallıklar üzerinden yönetilmiştir. Konar-göçer yaşam tarzına sahip olan ahalinin yaşadığı bölgeler ise avullara ayrılmıştır. Her volostun yönetimi altında 1000-2000 aksakallık[70] veya avul[71] mevcuttu.
Valiliğin merkezinde bir yandan idarî düzenlemeler yapılırken, diğer yandan Genel Valiliğe komşu Hanlıklar olan Hive, Buhara ve Hokand karşı askeri ve diplomatik politika yürütülmeye gayret edilmiştir. Nitekim Taşkent şehri, koloni faaliyetlerinde Çarlık Rusyası’nın Türkistan politikasını şekillendiren başlıca yönetim merkeziydi.
Hokand Hanlığı hududuna ait olan işgal edilen toprakları Rusya mülkü olduğunu resmileştirmek maksadıyla albay Şaufus o sırada Hokand Hanlık tahtında olan Hüdayar Han’ın yanına yollanmıştır. Bu münasebetle 13 Şubat 1868’de Hüdayar Han ve (Türkistan üzerinde sınırsız hakka sahip olan halk arasında “Yarım padişah” diye bahsedilen) genel vali General Kaufman arasında 5 maddelik anlaşma sağlanmıştır. Antlaşmaya göre, Hokand Hanlığı’nın tüm bölgelerinde Rus tüccarlara serbest ticaret yapma imkânı ve kervansaraylar inşa etme hakkı verilmiştir; tüccar kervanlarının komşu Hanlıklara güvenli bir şekilde ulaşılacağı tanınmıştır; Rus tüccarları ve sanayicilerinin vergi ödeme hukuku Hokandlılar ile eşitlenmiştir. Bu ögeler, Rusya’nın Batı Çin hududuyla ticaret yapma imkânını sağlayacağından dolayı çok önem taşımaktaydı. Hokand tüccarları için ise bu gibi imkânlar sadece Türkistan Genel Valiliği dâhilindeki hudutlarda geçerli olmuştur.[72] Hüdayar Han, General Kaufman ile yaptığı antlaşma sayesinde 1873 yılına kadar asayişi sağladı ancak Hanlığın durumu zora girmiş, dış dünyadan kopmuş vaziyetteydi. Tam anlamıyla devlet Rusya’ya siyasi açıdan tâbi olmuş ve bağımsızlığını kaybetmiştir.[73] Hokand Hanlığı’nın her ne kadar Rus Çarlığı’na tâbi olduğu zikredilmemişse de, Hanlık 1876’ya kadar Rusya’ya bağımlı hareket etmiştir.
Buhara’nın askeri ve siyasi kontrolü 1885 yılına kadar doğrudan doğruya Türkistan Genel Valiliği tarafından yapıldı. 1860 ve 1870’lerin ilk yarısında Türkistan Genel Valiliği yönetiminde, bağımsız Türkistan devletleri üzerine seferler düzenlendi. Bu seferler sonucunda, 12 Ağustos 1873 yılında Hive Hanlığı, 18 maddelik bir antlaşma ile Çarlık hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldı. Antlaşma gereği bu Hanlık kendisine bağlı olan Amuderya (Ceyhun) nehrinin sağ tarafındaki egemenlik haklarından vazgeçiyordu. Hive Hanlığı ile beraber Çarlık Rusya’sının boyunduruğuna aldığı bir diğer devlet Buhara Emirliği oldu. 28 Eylül 1873 yılında iki devlet arasında yapılan 18 maddelik antlaşma ile Buhara Emiri, Semerkant’ın Rusya’ya ait olduğunu ve Rusya hakimiyetini kabul etti. Hokand Hanlığı diğer iki hanlık gibi varlığını koruyamadı, 1876 yılında varlığına son verildi. Onun yerine 19 Şubat tarihinde Türkistan Genel Valiliğine bağlı Fergana Oblastı oluşturuldu. XX. yüzyıla girerken Çarlık Rusyası idaresindeki Türkistan’da idarî yapılanma şu şekilde oluşmuştur: 1.Bozkırlar Genel Valiliği 2.Türkistan Genel Valiliği 3.Buhara Emirliği 4.Hive Hanlığı.[74]
Ruslarla yapılan anlaşma ve ticari münasebetler sayesinde Hokand, Namangân, Kattakurgan, Çimkent gibi şehirlerde ahalinin sayısı artmıştır. Bunun yanı sıra yeni ticaret yolları ve ticaret merkezleri meydana gelmiştir. Bu dönemde Taşkent’in nüfusu da oldukça artmış ve şehrin iktisadi konumu değer kazanmıştır. XVIII. yüzyıl sonunda ve XIX. yüzyıl başında nüfusu 60.000 ile 80.000 arasında olan Taşkent, Türkistan’ın o dönemdeki sanayi ve ticaret merkezlerinden birisi haline dönüşmüştür.
Sonuç
Hokand Hanlığının payitahttan sonra diğer önemli merkezi olan Taşkent, devlette sadece önemli bir ticari merkez değil aynı zamanda devlet içinde bir devlet olup, bütün bölgenin en önemli ekonomik direği sayılırdı. Kuzeyde Deşt-i Kıpçak üzerinden Rusya’ya, Güneyde Hindistan’a, Doğu’da Çin’e kadar uzanan ticarî güzergah ve bölgeyi Batıya bağlayan kavşak niteliğindeki şehrin yerleşim konumu bölge açısından kalkınma ve kazanç merkezi sayıldı. Taşkent bölgesi hangi idarî sisteme bağlı ise onun çıkarlarına en büyük tesiri omuştur. Fakat şunu vurgulamak gerekir ki mıntıkadaki siyasî gelişmelerde Taşkent bağımsız veya yarı bağımsız şekilde karar alabiliyordu. Taşkent ekonomik, sosyo-kültürel değişim süreçlerinde önemli rol oynamıştır.
Çarlık Rusya’sı Türkistan’a işgal faaliyetlerini başlatmadan önce uzun müddet bölgeyi detaylı olarak tetkik etmiştir. Taşkent şehrinin Türkistan’ın yönetim merkezi olarak seçilmesi bu derin araştırmanın neticesi ve starejik planlamanın bir parçası idi. Koloni siyasetinin başarılı bir şekilde ilerletilmesinde, bölgenin yönetilmesinde ve işgal edilmiş hudutların kontrolünde Taşkent’in coğrafi konumu Rusya açısından çok önemliydi.
XIX.yüzyıl Dünya siyasî haritası, insanlık tarihi açısından birçok değişikliklere sahne olmuştur. Özellikle, Türkistan toprakları bu değişim ve dönüşümlerden çok etkilenmiştir. Bu değişimler neticesinde Taşkent merkez olarak daha da ön plana çıkmıştır. Değişken siyaset Taşkent ve bölge ahalisinde farklı etkiler yarattı. Çarlık Dönemi sonrası Sovyetler devrinde de Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin başkenti olan Taşkent şehri, 1991 yılında Özbekistan’ın bağımsızlığı sonrası başkent, ticaret ve kültür merkezi olma durumunu devam ettirdi.
Kaynakça
Abdukayumov A.R., “Toşkent Tarihi Yangi Tadkikotlar Konteksida”, “Özbekiston Tarihi Dolzarb Masalalri: Asosiy Yönalişlari va Yondaşuvlar” Genç Alimlerin İlk İlmîKonferansı Bildiri Metinleri, Taşkent, 2009;
Abu Reyhan Beruni, İzbrannıe Proizvedenie (Hindiston), trc. A.Rasulev, Y.Hâkimjanov, G.Jalalov, Özbekistan SSSR Fan Yay. Taşkent 1965;
Akdes. N. Kurat, Rusya Tarihi, Başlangıcıntan 1917’ye Kadar, 6. baskı, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 2014;
Avaz Muhammad Attor Hukandiy, Tarih-i Cahonnamoyi, C. II, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü No: 9455;
Avaz Muhammad Attor Hukandiy, Tarih-i Cahonnamoyi, Tarihi Cihannamoyi, Farsçadan çev. Ş. Vohidov, Şark Yulduzi Dergisi, Sy. 8, s. 119-137, Taşkent, 1991;
Avesta, İzbrannıye Gimnı, Per., İ.M.Steblin-Kamenskogo, Duşanbe, 1990;
Bobobekov Haydarbek, Kukon Tarihi, Fan va Tehnalogiya Yayınevi, Taşkent, 2016; Bobobekov, Kukon Honligining Kiskaça Tarihi, Fan ve Tehnalogiya Yay. Taşkent, 2017;
Bonvalot Gabriel, Eski Yurt Orta Asya’dan, , çev. Reşat Uzmen, Tercüman Yay s. 35.
Biçurin N.Ya., Sobraniye Svedeniy O Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena, C.2, Moskva, 1950;
Blamberg, İ.F., Vospominaniya, Nauka, Glavnaya Redaksiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1978;
Emel Esin, “Ahmed Yesev’i Külliyesi”, DİA, 1989, s.162-163.
Hudayarhanzade, Ancum at-Tavarih, s. 103-104; Nalivkin, Kratkaya İstoria Kokandskogo Hanstva, s. 86-887; Nabiev, Taşkentskoe Vastanie 1847g. İ Ego Sosialno-Ekonomiçeskie Predposılki, Taşkent, Fan, Yay., 1966;
Hayit Baymirza, “Türkistanda Rusiya Hakimiyatı Taraqqıparvarlık Emiş”, Milli Türkistan, Sy. 95 A, Mart -Nisan 1963, s. 16-33;
Hasaniy Macid, Turkiston Boskini, Nur Yayınları, Taşkent, 1992;
İlhamov Z. A., Alikuli Amirlaşkar va Uning Kukon Honligi Siyosiy Hayotida Tutgan O’rni, Yayınlanmamış doktora Tezi, Taşkent, 2004;
İslomov Z., Maksudov D., Şayh Hovand Tahur Yodgorlik Macmuası, Toşkent İslom Universiteti Yayınevi, Taşkent, 2015;
İstoriya Buharı s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, Haz. İ. M. Muminov, Fan Yay., Taşkent, 1976;
İşkuvatov V.T., Kukon-Rossiya Diplomatik Munosabatlar Tarihşunosligi, Taşkent, 2009;
Koç, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İdeal Kültür Yay., İstanbul, 2015;
Kraevoye Upravleniye, Otçet po Revizii Turkestanskago Kraya, Proizvedennoy po Visoçayşemu Poveleniyu Senatorom Gofmeysterom Grafom K. K. Palenom, SPb., 1910;
Özbekistan Tarihi, Yayına Haz. Murtazayeva R. (ve başkalar), Akademiya Yayınları, Taşkent, 2011;
Özbekiston Tarihi, Turkiston Çorizm Mustamlakaçişigi Davrida, Yayına Haz. Hamdam Sodikov, Narzulla Jörayev, 1.kitap, Şark Yayınevi, Taşkent, 2011;
Özbekiston SSR Tarihi, C.II, Toşkent, 1971;
Lasinskiy, Hronologia Russkoy Voenniy İstorii, Tipografya Departamenta Ugalov Mahovaya, SPb., 1891.s. 213;
Mahmut Koşgariy, Turkiy Sözler Devoni (Devonu Lugotıt Turk), Terc. Ve Yay. Haz. Mutalibov S.M., Cild 1/3, Taşkent, 1960-1963;
Maeva N.A., “Aziatskiy Taşkent”, Materialı Dlia Statistiki Turkestanskogo Kraya Ejogodnik, c. IV, Ed. N.A.Maeva, St. Petersburg 1876;
Mason M.E. Ahangaran, Arheologo-topografiçeskiy Oçerk, Taşkent, 1953;
Mirzoolim Muşrif, Ansob us-Salotin va Tavorih ul-Havokin – Kukon Honligi Tarihi, Yay. haz. Akbar Matgoziyev, Muhabbat Usmonova, Gafur Gulom Nomidagi Adabiyot va Sanat Naşriyoti, Taşkent, 1995;
Mullo Olim Mahdum Hoci, Turkiston Tarihi, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü, No: 5751, Taşkent, 1915;
Muhammad Aziz Marğiloniy, Tarih-i Aziziy, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü, No: 11108;
Muhammed Solih Hoca Toşkandiy, Tarih-i Cadida-i Toşkand, C.II, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü No: 7791, 11072, Taşkent 1863-88;
Mullo Muhammad Yunuscon Toib, Tarih-i Alimkuli Amir-i Laşkar, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü No:12136. 1900;
Mehmet Saray, Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Yayınları, İstanbul, 1993;
Muhammadhakimhon Tora, Muntahab at-Tavorih, (Hokand va Buhoro Tarihi, Sayohat va Hotiralar), Fars-Tacik dilinden Özbekçe’ye çev.: Ş. Vohidov, Yangi Asr Avlodi Yay., Taşkent, 2010; s.398Muhammedjanov A., Kadimgi Taşkent Tarihi va Arheologik Lavhalar, Özbekiston SSSR Fan Yay. Taşkent 1988;
Muhammadjanov A., Kang-Kadimgi Taşkent va Taşkentliklar (Tarihi Lavhalar), Sharq Yay. Taşkent 2009;
Naşi Sasedi v Sredney Azii Hiva i Turkmenia s Bolşoyu Kartoyu, 1971;
Nazarov, Zapiski o Nekotorıh Narodah i Zemliyah Sredney Azii Çastii Filippa Nazarova, Otdelnogo Sibirskogo Korpusa Perevodçika Posılannogo v Kokand v 1813 i 1814 Godah, İlimler Akademisi Yay., SPb., 1821;
Horoşhin A. P., Sbornik Statey Kasayuşihsiya Turkestanskogo Kraya, A. Tranşeliya, Stremiyannaya Tipografyası, SPb., 1876;.
Nalivkin V. İ., Kratkaya İstoria Kokondskogo Hanstva, İmparatorluk Üniversitesi Yay., Kazan, 1886;
Niyoz Muhammad Hukandî, İbratul Havokin (Tarihi Şahruhi), Fars-Tacik dilinden Özbekçe’ye çeviren Şodmon Vohidov, Turon Zamin Ziyo Yay., Taşkent, 2014;
Özbek Tilining İzohli Luğati, Özbekiston Milliy Ensklopediyasi Devlet İlmiy Naşriyoti;
Raport Orenburskogo Gubernatora Direktoru Aziatskogo Departamenta, 24 Eylül, 1865;
Romanovskiy D. İ., Zametki Po Sredne-Aziatskomu Vaprosu, Kanseleria Tipografyası, SPb., 1868;
Russia In Central Asia, The Levant Herald, Wednesday, 23 August 1865;
Sultonov, Ö., Muhammad Solih Hoca va Uning “Tarih-i Cadida-i Toşkand” asarı, Toşkent, Özbekiston Yayınevi;
Vulfert M.F., Buryakov Y.F., “Novıe Podhodı k Osenke Karavannıh Trass Çaça v Sisteme Şelkovogo Puti”, Problemı Drevnei i Sredevkovoy İstorii Çaça, c. II, Ed. Şamseddin Kamoliddin, Lambert Academic Publishing, Berlin 2013;
Schuyler Eugene, Batı Türkistan Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notları, Paradigma Yay., İstanbul, 2007;
Schuyler Eugene, Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara,
and Kuldja, C. I-II, London, 1876;
Scott C., Levi, The Rise And Fall Of Khoqand, 1709-1776, University of Pittsburgh Press, Pittsburg, 2017;
Şerbakov N., Piat Let v Plenu U Taşkentsev, St. Petersburg 1873;
Sultonov U. A., Muhammad Solih Hoca va Uning Tarih-i Cadida-i Toşkand Asari, Özbekiston Yay., Taşkent, 2009;
Velyaminov-Zernov,“Svideniya o Kokanskom Hanstve”, Vestnik İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Knijka V,bölüm, XVIII, St. Petersburg 1856;
Terentev M.A., İstoria Zavoevania Sredney Azii s Kartami i Planami, C. I, TipoLitografya Kamarova V. V., SPb., 1906;
Tillayeva S., XIX Asrning İkkinci Yarmi va XX Asrning Boshlarida Turkistonda Ma’muriy-Hududiy Boshqaruv Tizimi, Özbekiston Tarihining Dolzarb Masalalari: Asosiy Yo’nalishlari va Yondashuvlar, Respublika Yosh Olimlarining Birinchi İlmiy Konferensiyasi Materiallari To’plami, Taşkent, 2009, s.123-127;
Toib, Muhammad Yunus, Tarihi Alimkuli Amirlaşkar, Yay. haz. Ş. Vohidov, Şark Yulduzi, Taşkent, 1996. No: 1.-B.215-223; No: 2.-B.208-223;
Toib, Muhammad Yunus, Tarihi Alimkuli Amirlaşkar, Çev. Ş. Vohidov, Şarq Yuldizi, Sy. 1, 1996, s. 214-223; Sy. 2, 1996, s. 208-213;
Troitskaya, A. L. “Pervie Sorok Dney Rebenka (Çilliya) Sredi Osedlogo Naselenia Taşkenta i Çimkentskogo Uezda”, V. V. Bartholdu (Turkestanskie Druziya, Uçeniki i Poçitateli) Ed. A. E. Şmid, E. K. Betger, Taşkent 1927;
Velyaminov-Zernov, V.V., Torgovoye Znaçeniye Kokandskogo Hanstva Dlya Russkih, Nevai Devlet Kütüphanesi, Elyazma Bölümü, PU-3579, Taşkent;
Vohidov Şodmon, Kukon Honlıgida Tarihnavislik (Genezisi, Funksiyaları, Namoyandaları, Asarlari) Akademnaşr Yayınları, Taşkent, 2010;
Vohidov Şodmon, Kukon Honligidagi Unvon va Mansablar”, Şark Yulduzi Dergisi, Sy.3-4, 1995.Vahidov Ş. ve başkalar, XIX asr Toşkent Hükümdarları ve Tarihçileri, Toşkent, Yangi Asr Avlodi Yayınevi, 2009;
Ziyoyev Hamid, “Çorizm İstilosı”, Şark Yulduzi Dergisi, Sy.VIII, 1990, s.184-185.
Ziyayev Hamid, Turkistonda Rossiya Tacovuzi va Hukmronligiga Karşı Kuraş, Şark Yayınevi, Taşkent, 1998;
Arşiv Belgeleri
Özb.MDA, Fond 47, Op. 1, D. 41, s.160;
Özb.MDА, Fond I-1, Op. 22, D.44.
Özb.MDА, Fond I-1, Op.32, D.423.
*Dr. Kıdemli Uluslararası Araştırmacı, İstanbul Ticaret Üniversitesi RPYK (Rektörlük Proje Yönetim Koordinatörlüğü)
[1] Avesta, İzbrannıye Gimnı, Per., İ.M.Steblin-Kamenskogo, Duşanbe, 1990, s.119-120;.Muhammedjanov A, Kadimgi Taşkent Tarihi va Arheologik Lavhalar, Özbekiston SSSR Fan Yay. Taşkent 1988, s. 50.
[2]A. Muhammadjanov, Kang-Kadimgi Taşkent va Taşkentliklar (Tarihi Lavhalar), Sharq Yay. Taşkent 2009, s. 41.
[3] Abdukayumov A.R., ‘Toşkent Tarihi Yangi Tadkikotlar Konteksida’, ‘Özbekiston Tarihi Dolzarb Masalalri: Asosiy Yönalişlari va Yondaşuvlar’ Genç Alimlerin İlk İlmîKonferansı Bildiri Metinleri, Taşkent, 2009, s.6.
[4] Biçurin N.Ya. Sobraniye Svedeniy O Narodah, Obitavşih v Sredney Azii v Drevniye Vremena. Ch. P. Almatı, Calın Baspası, 1998, s.192; M.F. Vulfert, Y.F. Buryakov, “Novıe Podhodı k Osenke Karavannıh Trass Çaça v Sisteme Şelkovogo Puti”, Problemı Drevnei i Sredevkovoy İstorii Çaça, c. II, Ed. Şamseddin Kamoliddin, Lambert Academic Publishing, Berlin 2013, s. 14-15.
[5] Abdukayumov A.R., ‘Toşkent Tarihi Yangi Tadkikotlar Konteksida’, ‘Özbekiston Tarihi Dolzarb Masalalri: Asosiy Yönalişlari va Yondaşuvlar’ Genç Alimlerin İlk İlmîKonferansı Bildiri Metinleri, Taşkent, 2009, s.8-9.
[6]Abu Reyhan Beruni, İzbrannıe Proizvedenie (Hindiston), trc. A.Rasulev, Y.Hâkimjanov, G.Jalalov, Özbekistan SSSR Fan Yay. Taşkent 1965, s. 232.
[7] Mahmut Koşgariy, Turkiy Sözler Devoni (Devonu Lugotıt Turk), Terc. Ve Yay. Haz. Mutalibov S.M., Cild 1/3, Taşkent, 1960-1963, s.108.
[8] Abdukayumov A.R., ‘Toşkent Tarihi Yangi Tadkikotlar Konteksida’, ‘Özbekiston Tarihi Dolzarb Masalalri: Asosiy Yönalişlari va Yondaşuvlar’ Genç Alimlerin İlk İlmîKonferansı Bildiri Metinleri, Taşkent, 2009, s.9-10.
[9] Mason M.E. Ahangaran, Arheologo-topografiçeskiy Oçerk, Taşkent, 1953, s.32-40.
[10] Niyoz Muhammad, İbratul Havokin, Çev., Şodmon Vohidov, Turon Zamin Ziyo Yayınevi, Taşkent, 2014, s.68.
[11] Muhammadhakimhon, Muntahab at-Tavorih, (Hokand va Buhoro Tarihi, Sayohat va Hotiralar), Fars-Tacik dilinden Özbekçe’ye çev.: Ş. Vohidov, Yangi Asr Avlodi Yay., Taşkent, 2010, s. 172-173; Hudayarhanzade, Ancum at-Tavarih, s. 103-104; Nalivkin, Kratkaya İstoria Kokandskogo Hanstva, s. 86-887; Nabiev, Taşkentskoe Vastanie 1847g. İ Ego Sosialno-Ekonomiçeskie Predposılki, Taşkent, Fan, Yay., 1966, s. 12.
[12] Niyoz Muhammad, a.g.e., s. 85-95; İşkuvatov, Kukon-Rossiya Diplomatik Munosabatlar Tarihşunosligi, s.23.
[13]Bobobekov, Kukon Tarihi, Taşkent, Fan ve Tehnalogiya Yay., 2016, s..46.
[14] Koşbegi (قاش بيکى): Askeri birim komutanıdır, savaş esnasında orduya komutanlık etmiş ve Mingbaşı makamına kadar yükselmeye gayret göstermiştir. Molla Âlim Mahdum Hacı, “Koşbegilik mevkiindeki kişiler her zaman Han huzurunda danışmanlar sırasından yer tutar veya büyük bir şehire hâkimlikle tayin edilir”, diye bahsetmiştir. Buna göre koşbegi derecesine yükselen kişiye vilayet hâkimliği de verilebilirdi. Koşbegi unvanında olan kişiler askerî hareketler zamanında ordu başkanı vezifesini yapmıştır. Buhara Emirliği’nde koşbegi makamı vezir derecesini simgelemiştirr. Merkez teşkilatta yer alan Kuşbegi vazifesi de mevcuttu. Kuş kelimesi ile ilişkilidir, bazen Koşbegi ve Kuşbegi unvanları tek harf nedeniyle karıştırılır. Kuşbegi görevinde bulunan şahıs esasında av zamanında Han’a eşlik etmiştir. Han’ın avcı kuşlarından, itlerinden sorumlu olmuş ve av zamanında Han’ın dinlenmesi için yükümlü tutulan kişi. Bkz. Vohidov Ş., “Kukon Honligidagi Unvon va Mansablar”, s.217.
Nalivkin, Kratkaya İstoriya Kokandskogo Hanstvo, s.69-70.
[15] Hanlıkta hükümdarın veya vilayet hâkiminin oturduğu saray orda tabiriyle anılmıştır. Türk ve Moğol devletlerinde Han sarayı, hükümdarın devleti yönettiği karargâhı için kullanılan tabirdir. Bkz. Özbek Tilining İzohli Luğati, Özbekiston Milliy Ensklopediyasi Devlet İlmiy Naşriyoti, c.5, s.163.
[16] N. Şerbakov, Piat Let v Plenu U Taşkentsev, St. Petersburg 1873, s. 24.
[17]Velyaminov-Zernov,“Svideniya o Kokanskom Hanstve”, Vestnik İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Knijka V,bölüm, XVIII, St. Petersburg 1856, s. 111.
[18] Nikolay İlviç Potanin, Hokand’a yaptığı hizmet seferi esnasında aldığı görev dâhilinde Rusya’dan Hanlık hududuna kadar bütün güzergâhların haritalarını yapmış, yolculuk sürecinde görüp tesbit ettikleri hakkında ayrıntılı not tutmuştur.
[19] Saveleva,“Zapiski o Kokandskom Zapiski Harunjago Potanina 1830”, Vestnik İmperatorskago Russkago Geografiçeskago Obşestva, Knijka V,bölüm, XVIII, St. Petersburg 1856, s. 281.
[20] Eugene Schuyler (1873) – ABD’nin Petersburg sefaretinin ikinci sır kâtibi olarak görev yapmıştır. 23 Mart 1873’te diplomat sıfatıyla Rus ordularıyla birlikte Türkistan bölgesine gitmiştir. Türkistan Hanlıklarını gezmiş, gözlemlemiş ve yazmış olduğu hatıraları 1876’da New York’ta iki cilt olarak yayınlanmıştır.
[21] Schuyler, Turkistan Notes of Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja, c. I, s. 104.
[22] Nazarov, Zapiski o Nekotorıh Narodah i Zemliyah Sredney Çasti Azii, s. 91-92.
[23] Horoşhin, Sbornik Statey Kasayuşihsia do Turkestanskogo Kraya, A. Tranşeliya, Stremiyannaya Tipografyası, SPb., 1876, s. 81.
[24] Muhammad Solih Hoca, Tarih-i Cedide-i Taşkand, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü No: 7791, 11072, Taşkent 1863-88.vr. 877a-b.
[25] Gabriel Bonvalot, Eski Yurt Orta Asya’dan, çev. Reşat Uzmen, Tercüman Yay. s. 35.
[26] Schuyler, Turkistan Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand, Bukhara, and Kuldja, c. I, s. 103; Urunbaev, Buriev, Taşkent Muhammed Salih Tavsifida (XIX asr), s. 19.
[27] Bonvalot, Eski Yurt Orta Asya’dan, s. 35.
[28] 1. Tacik 2. Kaşgar 3. Yangi Şehir (aynı isim ile yine beş mahalle bulunmuştur) 4. Selim camii 5. İllia 6. Kıyât 7. Keriadı (karyağdı) 8. Taş Küça 9. Merginça 10. Ohçe 11. Zandjilik (Zanjirlik) 12. Katar Töre607 13. Türk 14. İgerçi 15. Almazar 16. Doombegi (Divânbegi) 17. Balian Mescid (Baland camii) 18. Kurgân Arkası 19. Gavkuş 20. Şür Tepe 21. Degriât (Degroz) 22. Hadria 23. Havuz Bak 24. Cengâh 25. Hış Camii 26. Hocaruşnâ-i 27. Ak Mescid608 28. Darhan 29. Padar Kuş 30. Kuduk Başi 31. Badak 32. Şatak33. Ganış Tepe 34. Arka Küça 35. Car Küça 36.Moğol Küça 37. Kaltatay 38. Divâne Burh 39. Tanav Başi 40 Çalmak.
[29] 1.Kagat (Kahatabuzruk) (aynı adla daha iki mahala vardı) 2. Tahtapul 3. Çuvalaçi 4. Kara-Saray 5. Yav 6. Mazarhan 7. Kanglı Küça 8. Dessin Küça 9. Paşa-Ata hamam (Puştuhamam) 10. Masseduz (Mahsîduz)11. Hatın Camii 12. Hiş Küprik 13. Hoca Kugaçi 14. Labzak 15. Rabat 16. Kunlak 17. Hoca Küça 18. Yakaçub 19. Hazret-i İmam 20. Tık Küça 21. Şakar 22. Cin-Küça 23. Parçabab 24. Batır 25. Ahun-Güzar 26. Kunjak 27. Çinçak 28. Kadavod 29. Çegit-Başı 30. Hoca Tarassekan (Hoca-i Terazi Şikan) 31. Turnav-Başi 32. Katta Sebzâr 33. Darbaza-Kent 34. Şakir-Güzar 35. Kâdı-Küça 36. Agmen Seyid
[30]1. Hafiz 2. Guyaki 3. Kuttut 4. Kürik-Başi 5. Savan (büyük ve küçük olan iki Savan mahallesi olmuştur) 6. Çakara 7. Tepe 8. Kunjak 9. Çagatay 10. Pisakçi 11. Çikçiman 12.Tuhlijallob 13. Kalalan 14. İşkuvat 15. Langar611 16. Özgen 17. Kısa-Kurgân 18.Huyavan 19. Çukçi 20. Kunçi 21. Padihan 22. Çukur-Kışlak 23. Sara-Hundan 24. Kukçi 25. Obnazar 26. Ayliş 27. Halimkup 28. Damak 29. Yangi.
[31]1.Yangi-Bakhan 2. Kamalan 3. Çakar 4. Darhan 5. Zebak-Hiş-küprik 6. Baland Camii 7. Sarparaz 8. Çarsu 9. İşân-Güzar 10. Semerkand 11. Okşi 12. Darvaza 13. Zengi Ata 14. Milliar 15. Çupon Ata 16. Suzu Ata 17. Sarı-Çapan 18. Cillik Camii 19. Özbek 20. Mirza-Hazı 21. Kugurmaç 22. Ters-Arık 23. Kük Camii 24. Kulgulik 25. Takalık Mazar 26. Kara-Taş 27. Yalangkori 28. Murad 29. Eski Orda 30. Arpapaya 31. Laylak (Laklak). Bkz. N.A.Maeva, “Aziatskiy Taşkent”, Materialı Dlia Statistiki Turkestanskogo Kraya Ejogodnik, c. IV, Ed. N.A.Maeva, St. Petersburg 1876, s. 262-266.
[32] Detaylı bilgi için bkz: Sultonov, Ö., Muhammad Solih Hoca va Uning “Tarih-i Cadida-i Toşkand” asarı, Toşkent, Özbekiston Yayınevi, Taşkent, 2009, s.89-90; Vahidov Ş. ve başkalar, XIX asr Toşkent Hükümdarları ve Tarihçileri, Toşkent, Yangi Asr Avlodi Yayınevi, 2009; Russia In Central Asia, The Levant Herald, Wednesday, 23 August 1865, s. 258.
[33] Pişpek’te olan savaş hakkında detaylı bilgi için bkz: Ziyoyev, Çorizm İstilosi, Şark Yulduzi Dergisi, Sy.8, Taşkent, 1990,s.185.
[34] Türkistan şehrini işgal eden Albay Veryavkin komutasındaki askerler de, bölgedeki ahali için manevi mevkie sahip olan Ahmet Yesevi türbesini topa tutmuşlardır. Şehir ahalisi türbenin sağ kalmasını sağlamak için düşmana karşılık göstermemek mecburiyetinde kalmıştır. Türkistan şehri tamamen yağmalanmış, Hoca Ahmet Yesevi ve Emir Timur’a ait olan eşyaları, Timur’un yaptırdığı büyük kazanı Rusya’ya götürmüşlerdir. Bkz: Rahimov, Özbekiston Tarihini Organişda Arhiv Manbalarıdan Foydalanış, s.14; Emel Esin, “Ahmed Yesev’i Külliyesi”, DİA, 1989, s.162-163.
[35] Sultonov, Ö., Muhammad Solih Hoca va Uning “Tarih-i Cadida-i Toşkand” asarı, Toşkent, Özbekiston Yayınevi, s.89-90; Vahidov Ş. ve başkalar, XIX asr Toşkent Hükümdarları ve Tarihçileri, Toşkent, Yangi Asr Avlodi Yayınevi, 2009; Russia In Central Asia, The Levant Herald, Wednesday, 23 August 1865, s. 258.
[36] Güney Kazakistan’da yerleşmiş , Hokand Hanlığı’na bağlı şehir adıdır.
[37] Albay Mehail Grigoreviç Çernyayev (20.10/3.11.1828-4/16.8.1898) şimdiki Beyaz Rusya’nın Mogilyev vilâyeti Tubişki köyünde asilzade ailesinde dünyaya gelmiştir. Rus Çarlığı’nın komutanları general-albay (1882) Çernyayev, Harp Akademisi mezunu (1853), Kırım ve Kafkas savaşlarına katılmıştır. 1864-65 yıllarında Batı Sibirya ordusunun kumandanı olarak Hokand Hanlığı’na bağlı olan Evliya Ata, Çimkent ve Taşkent şehirlerinin işgalini gerçekleştirmiştir. Sonradan Türkistan Vilâyeti Askerî Valisi olarak görev yapmıştır. Görevini kötüye kullandığı gerekçesiyle 1866 yılında azledilmiştir. Türkistan’daki işgal hareketlerinde acımasız ve şefkatsızlığıyla bilinir.
[38] Toib, Tarih-i Alikuli Amirlaşkar, Özb. FA ŞE El Yazmalar Bölümü No:12136. 1900 y.s.40b-41b; Lasinskiy, Hronologia Russkoy Voenniy İstorii, Tipografya Departamenta Ugalov Mahovaya, SPb., 1891.s. 213; Mehmet Saray, Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Yayınları, İstanbul,1993. s. 21.
[39] Âlimkul bin Hasan Bek (1830/1833-1865) Naviğut mevkiindeki Böcun Butkan köyünde (bugünkü Kırgızistan’ın Batken vilayetindeki Buçum köyü) doğmuştur. Kırgız-Kıpçak kökenlidir. Annesinin ismi Şaharbanu Bibi’dir. Âlimkul, 2 yaşında yetim kalarak dayısı Molla Dust Ahund’nin elinde büyümüştür. İlk eğitimi doğduğu yerde almış, sonra Korgantepe’ye göç ederek, Andicân’daki Ak Mescid Medresesinde okumuştur. Sonra Hokand’a giderek Mahzum Hacı Reis, Domulla Ayaz Mahdum elinde tahsil almıştır. İsminin yanında taşıdığı Molla unvanını o dönemden kalmıştır. Tağoykul Dathah aracığıyla Hanlık ordusuna askerlik yapmıştır. Âlimkul, 22 yaşında Hüdayar Han’ın ağabeyi Malla Han’ın yanına yaver (korumaların başkanı) olarak görev yapmıştır. Malla Han döneminde Hokand’a asker olarak gelmesiyle siyasete adım atmıştır. 1857 yılının sonunda Malla Han kardeşi Hüdayar Han ile taht kavgası yaşarken, güç toplamak için Alay’a Âlimbek Dathah ve Seyitbek Dathah’ların yanına gitmiştir. 1858 yılında Malla Han Andicân’ın Taşlak mevziinde Âlimkul’un avlusunda Han olarak ilan edilmiştir. Âlimkul Emir-i Leşker hakkında detaylı bilgi için bkz: Toib, Tarihi Âlikuli Amirlaşkar; Molla Muhammed Yunus Djan Shigavul Dadkhah Tashkandi, The Life of A’limqul a Native Chronicle of Nineteenth Century Central Asia, Edited and Translated by, Timur K. Beisembiev, Routledge Curzon Yay. London and New York 2003, s. 5-6; David MacKenzi, The Conquest and Administration of Turkistan, 1860-85, Russian Colonical Expansion to 1917, Edited by Michel Rywkin, Mansell Publishing Limited London and New York, s. 210-211.
[40] Avaz Muhammad Attor Hukandiy, “Tarihi Cahonnamoy”, Şark Yulduzi s.121.
[41] Attor, a.g.e., s.122.
[42] Mirzoolim Muşrif, Ansob us-Salotin va Tavorih ul-Havokin – Kukon Honligi Tarihi, Yay. haz. Akbar Matgoziyev, Muhabbat Usmonova, Gafur Gulom Nomidagi Adabiyot va Sanat Naşriyoti, Taşkent, 1995, s.74, Ziyoyev, Turkistonda Rossiya Tacovuzi va Hukmronligiga Karşı Kuraş,140; Koç, Dinçer, Rus Elçilik Raporlarına Göre Hokand Hanlığı (XIX. Yüzyılın İlk Yarısı), İdeal Kültür Yay., İstanbul, 2015, s.40.
[43] Muhammad Solih, Tarih-i Cadida-i Toşkand, s.474.
[44] Muhammed Yakup Bek Badavlat (1820, Pskent-1877, Kaşgar) Doğu Türkistan’daki Yedişehir devletinin kurucusudur. 1877 yılında zehirlenerek öldürülmüştür.
[45] Detaylı bilgi için bkz: Toib, Tarihi Alikul-i Amirlaşkar, s.45a-45b.
[46] Toib, a.g.e., s. 47a-48a. Attor, Tarihi Cahonnamoy, Şark Yulduzi, sy.VIII, 1991, s.125; Umidiy, Tarihçayi Turoni, s.108b; Rahimov, Özbekiston Tarihini Örganişda Arhiv Manbalarıdan Foydalanısh, s.14.
[47] Niyazbek Kalesi – Çirçik Nehrinin sağ kenarında kurulmuş Hokand istihkâmıdır. 1865 yılında Ruslar bu kaleyi yıkmışlardır.
[48] Aslı Şehrisebzli olan ve Taşkent’in Çuvalaçi mahallesinde yaşayan Abdurahman Bek Şadman oğlu Rus komutanı Çernyayev’le iletişim içinde hareket etmiş, önemli haberlerin iletilmesini sağlamıştır. Onun hainliği ortaya çıktıktan sonra Molla Âlimkul, onu cezalandırmak istemiş, ancak Abdurahman Bek kaçarak Çernyayev’in hizmetine girmiştir. Molla Âlimkul, onun malını mülkünü müsadere etmiştir. Bkz: Attor, a.g.e., s.479; Ziyoyev, Turkistonda Rossiya Tacovuzi va Hukmronligiga Karşı Kuraş, s.151.
[49] Muşrif, Ansob us-Salotin, s. 75; Umidiy, a.g.e. 109a; Ziyayev, Türkistanda Rus Hâkimiyetine Karşı Mücadele, s. 134.
[50] Kaynaklarda Âlimkul’un Türkistan ve etrafına yönelik yaptığı saldırı ve yağmalar neticesinde Hokand Hanlığı topraklarında yaşayan Kazak halkının Rus tebaasına gönüllü olarak girmesine sebep olarak belirtilmektedir. Hokand hanlığı’na kızgın olan Türkistan vilâyeti ahalisi Rus hükümetine bu içerikli mektubu yollamıştır: “Türkistan Kalesi haricinde etraftaki tüm topraklar sizin elinize geçmiştir. Maveraünnehr sultanları arasında sert bir düşmanlık ortaya çıkmıştır. Buhara Emiri Fergana’daki hanları el altına alarak onların bazılarını katletmiştir. Bütün Fergana mülkünü kendi tasarrufu altına almıştır. Yakın zamanda karınca ejdere, arık denize dönüşecektir. İki payitaht ordusunun Köhistan ordusuyla birlikte başı Tibet ve sonu Kandahar, arkası Hindistan’la birleşen hudutlara birleşmeleri aynı şu iki payitaht: Buhara ve Hokand ittifakına bağlıdır. Sizlerin buralara el uzatarak işgal caseretini bulmanız ehli İslam sultanlarının ittifaka gelmediğinden, kabahatinden gerçekleşmektedir. Bunun yanı sıra nesepsiz kimseler bu iki dergahta mekan bularak, danışmadan, istişare etmeden iş yapmaktadırlar. Hamiyetleri ve cemiyetleri tekrar ayağa kalkmadan bu olayları fırsat bilerek, Deşt-i Kıpçak’ı ele alarak, Taşkent’e giriniz. Bu iki payitahtın (Buhara ve Hokand) durumu şu anda ağırdır, zor görünen işleriniz aynı anda kolay olacaktır” Bkz: Niyoz Muhammad, a.g.e., s.264.
[51] Attor, “Tarihi Cahonnamoy”, Şark Yulduzi Dergisi, s.126.
[52] Ziyoyev, Turkistonda Rossiya Tacovuzi va Hukmronligiga Karşı Kuraş, s.152; Muhammad Solih, Tarih-i Cadida-i Toşkand, s.486.
[53] Muhammad Solih, a.g.e., s.501.
[54] Muhammad Solih, a.g.e., s.501.
[55] Muhammad Solih, a.g.e., s.501; Mahdum Hoci, Turkiston Tarihi, s.96.
[56] Muhammed Solih, a.g.e., s. 267a; Attor, Tarih-i Cahonnamoyi, s.213a-222b; Toib, Tarih-i Alikuli Emirlaşkar, s.53b; Eugene Schuyler, Batı Türkistan Hokand Buhara ve Kulca Seyahat Notları, Paradigma Yay., İstanbul, 2007, s. 92; Z. A. İlhamov, Alikuli Amirlaşkar va Uning Kukon Honligi Siyosiy Hayotida Tutgan O’rni, Yayınlanmamış doktora Tezi, Taşkent, 2004.
[57] Umidiy, Tarihçayi Turoniy, s.110a; Attor, “Tarihi Cahonnamoy”, Şark Yulduzi, s.127; İslomov Z., Maksudov D., Şayh Hovand Tahur Yodgorlik Macmuası, Toşkent İslom Universiteti Yayınevi, Taşkent, 2015, s.20.
[58] Attor, “Tarihi Cahonnamoy”, Şark Yulduzi, s.127-128; Ziyoyev, “Çorizm İstilosı”, Şark Yulduzi Dergisi, Sy.VIII, 1990, s.186.
[59] D. İ. Romanovskiy, Zametki Po Sredne-Aziatskomu Vaprosu, Kanseleria Tipografyası, SPb., 1868, s. 162.
[60] Terentev, İstoria Zavoevania Sredney Azii s Kartami i Planami, C. I. s. 320.
[61] Muhammad Solih, Tarih-i Cadida-i Toşkand, C.II, s.13a.
[62] Muhammad Solih, a.g.e. s.12-13.
[63] Ziyayev, Turkistonda Rossiya Tacovuzi va Hukmronligiga Karşı Kuraş, s.185; Baymirza Hayit, “Türkistanda Rusiya Hakimiyatı Taraqqıparvarlık Emiş”, Milli Türkistan, Sy. 95 A, Mart -Nisan 1963, s. 16-33.
[64] Muhammad Solih, Tarih-i Cadida-i Toşkand, s.135a,b; Scott, The Rise And Fall Of Khoqand, s.197-208.
[65] Macid Hasani, Turkison Boskini, Nur Yayınları, Taşkent, 1992, s.8.
[66] Raport Orenburskogo Gubernatora Direktoru Aziatskogo Departamenta, 24 Eylül, 1865 y.
[67] S. Tillayeva, XIX Asrning İkkinci Yarmi va XX Asrning Boshlarida Turkistonda Ma’muriy-Hududiy Boshqaruv Tizimi, Özbekiston Tarihining Dolzarb Masalalari: Asosiy Yo’nalishlari va Yondashuvlar, Respublika Yosh Olimlarining Birinchi İlmiy Konferensiyasi Materiallari To’plami, Taşkent, 2009, s.123-127.
[68] Detaylı bilgi için bkz: Özb.MDA, Fond 47, Op. 1, D. 41, s.160; Kraevoye Upravleniye, Otçet po Revizii Turkestanskago Kraya, Proizvedennoy po Visoçayşemu Poveleniyu Senatorom Gofmeysterom Grafom K. K. Palenom, SPb., 1910, s. 7-8; Özbekiston SSR Tarihi, C.II, Toşkent, 1971, s.26.
[69] Türkistan Genel Valiliğinde yönetim birimidir.
[70] Aksakallık – Hokand Hanlığı’nda yerleşik halkların bulundukları vilayetlerde en küçük idari birimdir. Büyük olan bir köy veya birkaç küçük köylerden oluşan aksakallıkları Aksakallar yönetmiştir.
[71] Avul – Hokand Hanlığı’nda konar-göçer kavimlerin bulundukları bölgelerdeki en küçük idari birimdir. Aksakallıklar gibi idare edilmiştir.
[72] Detaylı Bilgi İçin bkz: Naşi Sasedi v Sredney Azii Hiva i Turkmenia s Bolşoyu Kartoyu, s. 21; Bobobekov, Kukon Honligining Kiskaça Tarihi, s.80
[73] Hasaniy, Turkiston Boskını, s.9.
[74] Naşi Sasedi v Sredney Azii Hiva i Turkmenia s Bolşoyu Kartoyu, s. 21; Bobobekov, Kukon Honligining Kiskaça Tarihi, s.80; Akdes. N. Kurat, Rusya Tarihi, Başlangıcıntan 1917’ye Kadar, 6. baskı, Türk Tarihi Kurumu, Ankara, 2014, s. 350; İstoriya Buharı s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, Haz. İ. M. Muminov, Fan Yay., Taşkent, 1976, s. 161, 163.
