Feyzullah Hocayev (1896-1938)
Tanınmış devlet ve siyaset adamlarından birisidir. Buhara Islahatçılar Hareketinde aktif faaliyet gösteren, “Genç Buharalılar” partisinin başta gelen şahıslarından biri olan Feyzullah Hocaev, 1 Temmuz 1896 yılında Buhara’da doğdu. Ailesi şehrin büyük tüccarlarındandı. Eski mektebi bitirdikten sonra “Buhara Medresesi” nde okudu. 1907-1912 yılları arasında Moskova’da özel hocalardan ders aldı. 1913 yılından itibaren Ceditçiler safına katıldı ve halk arasında bu fikrin yayılmasında önemli rol oynadı.
Babasından kalan büyük serveti yeni usuldeki okulların açılmasında, gençleri siyasi faaliyetlere teşvik etmekte ve Ceditçiler hareketine maddi destek sağlamada harcadı. 1917 yılından itibaren Feyzullah ve Fıtrat Genç Buharalılar Partisi’nin sol kanadını yönetmeyi üstlendiler. Bu iki şahıs Önce Meşruti Monarşi’yi başlattılar sonra Demokratik Cumhuriyet Devleti ‘nin kurulmasında gayret sarfettiler. Genç Buharalılar Hareketi Emirlik tarafından takip altına alındı. Sonunda ülkelerini terk etmek zorunda kaldılar.
1920 li yıllarda Türkistan civarında muhaceretteyken Genç Buharalılar’ın bürosunun temelini attı. Feyzullah Hocaev tarafından düzenlenen sistem şeriat esasına dayalı olup, halkın milli değerlerini, geleneklerini ve toplumun özelliklerini dikkate alarak tesis edilmişti ve Demokratik Halk Cumhuriyeti tesis edilmesine yönelik hedefe sahipti.
Buhara Emiri tahttan indirildikten sonra ve hükümet Genç Buharalılar’ın eline geçti ve Feyzullah Hükümet Rehberi olarak seçildi. Bu dönemlerde Feyzullah özgürce siyaset yürütmeye, Rusya ve başka ülkelerle dengeli bir ilişki kurmaya çaba sarfetti.1922 yılında yurtdışı ilişkilerini düzene sokmak ve dış ticaret anlaşmaların imzalamak için Almanya’ya bir sefer gerçekleştirdi.
1925 yılında Özbekistan Halk Nazirleri( Denetim) Konseyi Başkanı olarak seçildi. O, Özbek halkının ekonomik ve kültürel alanlarda yükselmesinde ve bu konuda gerçekleşen gelişmeler için çaba sarfetti.
Feyzullah Hocaev Sovyetler Birliği’nin cumhuriyetlerde Milli Bilim Adamları faaliyetini sınırlamasınaın yanlış bir siyaset olduğunu söyleyerek buna karşı geldi.Uzun yıllar merkezi yönetimin verdiği sıkıntılara katlanarak çalışmalarına devam etti.Bunu yapmağa mecbur kalmıştı ancak 1926 yılı Islahatçılık (Ceditçilik) tarihine bağışlanan “Buhara Devrim Tarihine Ait Materyaller” kitabını yazdığında Komünist Parti tarafından takip altına alındı.
Feyzullah Hocaev bir hükümet başkanı olarak tarım ve hayvancılıkta ve inşaat sektörünün ilerlemesi için gayret göstermiş, eğitim ve kültür konularında önemli adımlar atmıştı. Ancak kıyafet değiştiren sömürgeciğin yeni bir görünüşle ortaya çıkmasını sonradan fark etmeye başlar. Harcadığı çabalarının boşa çıkacağını anlamıştır.
Feyzullah Hocaev S.S.C.B ‘nin yürüttüğü iç ve dış politikalarının özgürce sürdürülmesini savunmuş ve buna özen göstermişti. Demokratik faaliyetlerin genişletilmesinde önem vermiş, Sovyetler birliğinden başka İran, Türkiye, Afganistan, Çin, Almanya, Japonya vs. devletlerle diplomatik ilişkiler kurdu. Bunun dışında öğrencilerin yurt dışında eğitim almalarını sağladı.
“Kulaklar” ın (sürgüne gönderilen zenginler ve dini önderler) toplum arasından ayrı bir sınıfa ayrılarak yok olup gitmesine karşı gelmişti. Özbekistan’ın genelinde pamuk yetiştirilmesinin ise diktatörlüğün habercisi olduğunu tahmin etmişti. Bunun yerine modern sanayinin geliştirilmesini planlamış ve herkesi buna teşvik etmişti.
O, devlet yöneticisi, publisist, tarihçi, ekonomi uzmanı, gazeteci, milli lider vasfında bir çok ilmi mirası arkasında bırakabilmiş bir şahsiyet olarak tanınmıştır. 20.yüzyılın ilk yarısında Özbekistan tarihi hakkında çok ciddi problemleri ele almış ve bu konularda kitap ve makaleler yazmıştır. Buhara Devriminin Tarihine Materyaller”1926, “Buhara’daki Devrim ve Orta Asya’nın Milli Sınırlandırılması “1932, “B.H.S.C (Buhar Halk Sovyet Cumhuriyeti) deki Ekonomik Mevki”1924,” Genç Buharalılar Hakkında” 1926, “Ceditler” 1926, “Basmacılar” 1930 bunlara örnek ogösterilebilir.
Feyzullah Hocaev 9 Temmuz 1937 Moskova da gözaltına alındı. On Trotskici Grubu’na katıldığı, Sovyetler Birliği’ne karşı çıktığı,”Milli İttihat”( İttihat ve Terakki) Teşkilatına rehberlik ettiği, Korbaşılara destek verdiği gerekçesiyle tutuklandı. Bunun üzerine Fıtrat, Çolpan, Abdullah Kadiri ve başka Özbek aydınların yanlısı olduğu suçu da yüklenmişti. Bu suçlamalardan dolayı onu 1938’de kurşunlanarak öldürülmesine hüküm verildi. Bu gerekçelerin sonradan asılsız olduğu ve suçsuz olduğu tespit edilmiştir. Moskova yakınındaki “Butovo” infaz yerinde hüküm gerçekleştirildi.
6 Mart 1965’te S.S.C.B Yüksek Yargıtay Askeri Ekibi Feyzullah Hocaevin suçsuz olduğunu ispat etti.
Özbekistan Feyzullah Hocaevin 100 yıllığını 1996 yılı kutladı ve onun hakkında araştırmalar yapıldı ve eserler yazıldı. “Buharanın Cin Sokakları” hikaye kitabi, K. Yaşin’in “İnkılap Sabahı” draması, N.Naimov’un “Ben yaşamak İstiyorum” kronolojik romanı ve başka birkaç eserler ona bağışlanarak yazılmıştır.
