Sadreddin Ayniy (1878- 1954)
20.yüzyıl Özbek ve Tacik edebiyatına büyük katkı yapan meşhur yazar, alim ve toplum önderi Sadreddin Ayniy , Buhara emirliğine mensup Gicduvan ilçesinin Saktare köyünde 15 nisan 1878 yılında dünyaya geldi. Altı yaşında okula başladı. Sadrettin, 1890 yılında Buhara’da Mir Arap, Badal Bek, Alimhan medreselerinde tahsil gördü. Medreseyi bitirince, Cedit okullarında öğretmenlik yaptı. Sadrettin Ayniy, yazarlığa 1890’lı yıllarda yazdığı şiirlerle başladı. Onun birinci eseri «Güli Surh (Kızıl Gül)” 1897 yılında telif edilmiştir. Ondan sonra okullar için «Tahsib us-Siyaban (Çocukların Terbiyesi)» adlı okuma kitabını (1909) yayınlamıştır.
1917 Şubat devriminden sonra Orta Asya’nın birçok şehirlerinde istiklal mücadelesi başladı. Sadrettin Ayniy, Emirliğe karşı direndiği için zindana atıldı. Ekim darbesi yıllarında Özbek ve Tacik dillerinde tebliğ içerikli şiirler, marşlar yazarak bunları «İnkılap Uçkunları (İnkılap Kıvılcımları) » (1923) derlemesinde yayınladı.
Yazar «Buhara Cellatları» (1922) kıssasında emir ve devlet memurlarının şiddet ve zulmünü, günahsız kişileri işkencelerle öldürmelerini, «Adina» (1927) kıssasında ise çalışkan halkın zor olan yaşam koşullarını ve facialı hayatını tasvir etti.
Ayniy’nin «Kullar» romanı 1934 yılında Taşkent’de Özbek dilinde, 1935 yılında ise Duşanbe’de Tacik dilinde yayınlandı.«Kullar» romanında baş kahraman: “Tarihi harekete geçiren güç; halk ve onun sadık evlatlarıdır” diyerek sonuca bağlamıştır.Tarihin belirli bir devrini kapsayan bu roman; halkın tarihini, hayatını ve direnişini gerçekçi bir şekilde yansıtmıştır. Bunula birlikte «Kullar» romanının sonunda, tarım ekonomisini anlatan beşinci kısımda o yılların tasviri tarihi tam olarak aktamamaktadır çünkü romanda devrin müspet tarafları abartı şeklinde gösterilmiş, Sovyet hükümetinin topluluklaştırma siyasetinin gerçek yüzü gizlenmiştir.
Sadrettin Ayniy’nin «Sudhorning Ölimi» (Tefecinin ölümü) (1937) kıssasındaki baş kahraman Hafız İşkamba, dünya edebiyatındaki Puşkin yada Gobsek gibi klasikler arasında sayılır.İkinci Dünya Savaşı yıllarında Ayniy «Marşi İntikam», «Mukanna Kozgalani» (Mukanna İsyanı), «Timur Malik» gibi vatanperverlik ruhundaki bilimsel ve sanatsal değeri yüksek eserlerini yazdı.
Sadrettin Ayniy’nın savaştan sonraki yıllarda yazdığı eserleri arasında «Esdelikler» (Hatıralar)(1949-1954) dört ciltlik kitabının diğer eserlerinin yanında ayrı bir yeri vardır. Sadrettin Ayniy «Esdelikler», «Sudhorning Ölimi» ,«Dahunda» ve «Kullar» eserleri Bulgar, Alman, Polonya, Macar, Çin, Fransız, İtalyan, Hint, Çek ve diğer dillere tercüme edilmiştir.
Sadrettin Ayniy Özbek ve Tacik edebiyatı tarihiyle ilgili bilimsel araştırmalar yaptı. Onun Ortaçağ Asyalı meşhur şair ve alimleri Rudaki, Sa’di, İbn Sina, Vasfi, Bedil, Ali Şir Nevai, Ahmad Daniş gibi büyük simalar hakkında yazdığı ilmi eserleri son derece önemli ve kıymetlidir. Ayniy’e filoloji fenleri doktoru (1948), profesör (1950), Tacikistan’da faaliyet gösteren fen erbabı (1940) ünvanı verildi. Yazar, Özbekistan Fenler Akademisi fahri üyesi (1943) ve bununla birlikte Tacikistan Fenler Akademisi asli üyesi ve ilk başkanı (1951-54) olarak seçilmiştir. Bir kaç sene devamında Ali Şir Nevai adındaki Semerkand Devlet Darulfünunu’nda profesör olarak çalışmıştır. Tacikistan Fenler Akademisi teşkil edildiğinde Akademi’nin ilk başkanı olarak faaliyet göstermiştir.
Sadrettin Ayni 15 Haziran 1954 tarihinde Duşanbe şehrinde vefat etmiştir.
