ÖZBEKİSTAN’IN AVRASYA EKONOMİK BİRLİĞİNE KATILMASI: TÜRKİYE’NİN ÖZBEKİSTAN’DAKİ EKONOMİK YATIRIM İLİŞKİLERİNE ETKİSİ
Khusan ABIDZHANOV (Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, Uluslararası Politik Ekonomi)
Özet
Sovyetler Birliği dağılmasının ardından eski Sovyet ülkeleri olan Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya tarafından Avrasya Ekonomik Birliği kurulmuştur. Bu ülkelerin arasındaki iş gücü, sermaye, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı amaçlı gümrük birliği bunun daha geliştirilmiş hali olarak da ekonomik birliği inşa edilmiştir. Üç ülke ile başlayan bu birlik sonradan 2015 tarihinde Kırgızistan ve Ermenistan’ın katılmasıyla genişlemiş durumdadır. AEB’ye üye ülkelerin kabul edilmesi de devam etmektedir bunun yanında Özbekistan Cumhuriyeti’nin parlamentosunda birliğe katılma tartışması yaşanmaktadır. Son yıllarda Özbekistan’ın yönetimi liberalleşmesinden sonra Türkiye ve diğer ülkeler ile ticari ekonomik ilişkileri gelişmiş durumdadır. AEB birleşmesine katılmak isteyen Özbekistan’ın birliğe katıldıktan sonra Türkiye ile olan ekonomik ilişkileri üzerinde etkileri tartışılmıştır. Bu çalışmada diğer AEB üye ülkelerinden örnekler alınarak Özbekistan’ın Türkiye ile olan ilişkisine etkisi olup olmadığına bir tahmin yürütülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Avrasya ekonomik Birliği, AEB Antlaşmaları, Gümrük Birliği, Gümrük vergileri, AEB üçüncü ülkeler ile ilişkileri.
ABSTRACT
Following the dissolution of the Soviet Union, the Eurasian Economic Union was established by the former Soviet countries, Russia, Kazakhstan and Belarus. The customs union for the free movement of labor, capital, goods and services between these countries has been built as an improved state of affairs. This union, which started with the three countries, later expanded with the participation of Kyrgyzstan and Armenia in 2015. Adoption of the member countries of the EEU continues, as well as a debate on joining the union in the parliament of the Republic of Uzbekistan. Uzbekistan’s management has developed in recent years, after the liberalization of trade and economic relations with Turkey and other countries. After joining the unity of Uzbekistan who want to join the EEU merger effects on economic relations with Turkey were discussed. In this study, other EEU member countries whether the samples are taken from Uzbekistan impact on relations with Turkey was an estimate barrel.
Keywords: Eurasian Economic Union, EEU Treaties, Customs union, Customs taxes, AEB relations with third countries.
GİRİŞ
1994 tarihinde Nursultan Nazarbayaev, Rusya ziyaretinde ilk olarak Avrasya Birliği’ni yani tek bir ekonomik yapı ve ortak savunma politika temelini oluşturma düşüncesini sunmuştur. Bu düşünce temelinde atılan adımlar sonucunda 1 Ocak 2015 tarihinde Avrasya Ekonomik Birliği için çeşitli yapılanmalar gerçekleşmiştir. Bu birlik üyeleri arasında mal, hizmet, sermaye ve iş gücü akımını serbestleştirmesi öngörülmektedir. Günümüzde AEB’ye üyeliği olmayan Özbekistan’ın Oliy Meclis’inde (Özbekistan Büyük Millet Meclisi) bu birliğe katılma konusunda ciddi tartışmalar devam etmektedir. Özbekistan’ın bu birliğe katılması ya da katılmaması için halen kesin bir karara varılmamıştır[1]. AEB’ye katılmasıyla Özbekistan, dış ticaret politikasında bu birliğin belirlediği sistemle hareket etme eğiliminde olacaktır.
14 Aralık 2016 tarihinde Şevket Mirziyoyev Özbekistan Cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından ülke dışa kapalı yönetim sisteminden vazgeçerek dışa açık ve liberal politikalar izlemeye devam etmiştir. Diğer ülkelerle ortak işbirliği yapma eğiliminde olan Özbekistan’a 2018’de Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın ziyareti ile birlikte iki ülke arasındaki ilişkilerini geliştirmek olmuştur. Türkiye Özbekistan’a ekonomik yatırım ve iş birliği yapmak için resmi şekilde anlaşmalar imzalanmıştır. Türkiye’nin Özbekistan’a ekonomik yatırımlar yapması, teknoloji ve sermaye girişimi, olmak üzere gümrük vergi muafiyetleri gibi birçok konuda anlaşmalar yapılmıştır. Özbekistan’ın Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılmasının sonrasında AEB’nin diş ticaret ve gümrük sistemine uygulamasına geçmesinin Türkiye açısından bakmak gerekirse Türk yatırımcılarına hangi ölçülerde olumlu veya olumsuz değişiklikler olacaktır.
Bu çalışmada, Özbekistan’ın AEB’ye katılması ve Türkiye ile arasındaki temel ilişkilerden bahsedilerek Giriş kısmıyla başlayacaktır. İlk bölümünde AEB’nin özellikleri ve günümüzde AEB’ye üye olmayan devletlerle ekonomik ilişkileri ve anlaşmalarından bahsedilecektir. İkinci bölümde Özbekistan’ın AEB’ye katılırsa AEB’ye üyesi olmayan devletlerle dış ticaret ilişki sisteminde hangi değişiklikler olacağını analizlerle açıklanacaktır. Son bölümde ise Türkiye ve Özbekistan’ın ne şekilde ve hangi ekonomik anlaşmalar yaptığına dair mevcut durumu açıklanması ile AEB katılım sonrası ne değişiklikler olacağını analizi yapılarak açıklamada bulunulacaktır. Sonuç olarak bu araştırma ve analizler doğrultusunda Özbekistan’ın AEB’ye katılmasında Türkiye’ye ne ölçüde faydası veya zararı olacak şekilde açıklamalar ve öneriler ile iki ülkenin ekonomik ilişkilerine etkisini anlatılacaktır.
LİTERATÜR TARAMASI
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) dağılması sonrasında Rusya Federasyonu eski SSCB’den bağımsızlığını kazanan ülkeler beraberinde birleşme güdüsü oluşması ile bu konuda projeler oluşturuldu. Bu birleşme projelerinden biride Avrasya Ekonomik Birliği (AEB). Bu birliğin temel amacı üye ülkeler arasında serbest pazar, gümrük birliği ve serbest dolaşım gibi ekonomik bileşenleri oluşturan birliktir. Üyeler arasında tek pazar oluşturularak AEB’ye üye olmayan üçüncü ülkeler arasında tek dış ticaret politika izleyen bir birlik olarak kurulmuştur.
AEB’nin literatürde çalışmalara bakıldığında bu kuruluşun, AĞİR O. ve AĞIR Ö. ’’Avrupa Birliği ve Avrasya Ekonomik Birliği Kuruluş Süreçlerinin Karşılaştırılması’’ çalışmasına göre Rusya’nın ABD ve NATO’ya karşı bir liderlik arayışına girmekle, çevresindeki gelişmekte olan ülkeler üzerinde bir baskıcı olmak amacıyla yapılan proje olduğunu söyleyebiliriz[2]. Rusya’nın Avrasya bölgesinde Buna benzer şekilde iddia eden daha birkaç yazarların çalışmaları da desteklemektedir. Buna bağlı olarak Rusya’nın Avrasya bölgesinde egemen güç olarak kalma hedefi, Avrasyacı akımının etkisindeki Rus dış politikasının temel politikalarından birisi haline gelmiştir.
Bu araştırmaya göre Özbekistan Cumhuriyeti son dönemlerde AEB’ye katılma amaçlı bazı tartışmalar yapılmaktadır. Söz konusu Özbekistan deki Türk yatırımcıları ve iki ülke arasında ekonomik anlaşmalarının ne ölçüde etkileyeceği üzerinde daha önce yapılan araştırmalar ışığında açıklamaya çalışılacak. Bu konuda fazla bir çalışma olmadığından sınırlı bir literatür taraması olmuştur. Bu çalışmada eksik kalan literatür çalışmasını dolduracak ve ileride araştırmacılar açısından bir literatür ışığı olacaktır. Kırgızistan SSCB den ayrılmasının ardından Türkiye ile ilişkileri hep iyi yönde olmuştur. Kırgızistan’ın AEB’ye katılmasından sonra Ö. Karaman’ın ’’Avrasya Ekonomik Birliği’nin Kırgızistan ile Türkiye İlişkilerine Etkileri’’ adlı çalışmasında Kırgızistan’ın AEB üyelerinin lider konumunda olan Rusya’ya bağımlılığı artığını ve tek başına ekonomik ve politik kararları alma yetkisi azaldığını açıklamıştır. Bu birlikte güçsüz olan ülkeler diğer güçlü olan ülkelere nispeten daha az söz sahibi olduğu için Kırgızistan’ın birliğe katılması ardından Türkiye ile hem ekonomi hem de politik olarak ilişkilerinde değişikler olmuştur[3].
İvanov’un da dediği gibi AEB ülkeleri arasındaki iç işlemlerde katma değeri yüksek malların üçüncü ülkelere ihracat payını önemli ölçüde artığını. Üçüncü ülkeler açısından AEB’yi katılan ülkeye yatırım yapılmasının ekonomik açıdan avantajlı olduğu vurgulamaktadır(Ivanov, 2019). Söz konusu benzer eksenindeki çalışmasında Kenan, Ermenistan ve İran ilişkilerindeki incelemesinde bu birliğe üye olmayan ülke için AEB iç piyasalarına gümrük vergisi olmadan pazarlaması olacağını. ‘’Ortak ithalat-ihracat şirketinin kurulması, ortak serbest ticaret ve sanayi bölgesi, ticaret ilişkilerini canlandıran ulaşım, ticaret ilişkilerini canlandıran ulaşım ve taşımacılık projelerinin uygulanması oluşturulacağını’’ belirtmiştir. İran’ın AEB üyeleri için bu konular açısından olumlu konum kazanacağını söylemesinin beraberinde bu ilişkilerinin arkasında Rusya’nın önemli faktör olarak büyük bir rol oynadığını söylemiştir[4].
Kazakistan eski cumhurbaşkanı Nazarbayev Avrasya Ekonomik Birliğin amaçlarını açıklarken sadece ekonomik birleşme olduğunu, hiçbir siyasi nedeni ve yapısı olmadığını vurgulamıştır. Fakat Rusya taraftan bakıldığında bu konu ekonomiden ziyade daha çok siyası olduğudur O. AĞIR’nın Rusya- Ukrayna Krizi”nin Avrasya Ekonomik Birliği Bağlamında Değerlendirilmesi çalışmasında Ukrayna’nın siyası tercihinin batıya eğilimli olması ve AEB’ye katılmaktan baş çekmesinde Rusya’nın bu devlete karşı tepkisi sert tavırlarla karşılık vermesi olmuştur. Rusya’nın diğer AEB üye ülkeleri arasında daha güçlü olması onun isteğinin dışında bir hareket edemeyecek duruma getiriyor. AEB ülkeleri hem ekonomik açıdan hem üretim açıdan çok zayıf durumdalar bu ülkelerle Rusya’nın ancak siyası çıkarı olacağını söyleyebiliriz. Ekonomisi zayıf olan ülkelerin somut ekonomik çıkarlar söz konusu olduğu için hiçbiri çatışma istemeyecek. Rusya’nın siyası çıkarları sebepli ekonomi olarak uyumlaştırmıştır[5].
AEB üyelerinin vergilendirmesi analiz çalışmasında Petrosyan şunları açıklamıştır, dolaylı vergilendirme sistemlerinin bir takım genel kuralları içeriyor. Mal ve hizmetlerin ihracatı ve ithalatı üzerine dolaylı vergilerin toplanması için temel ilkeler, özellikle vergilendirme konuları, vergi matrahı, hesaplama prosedürü ve katma değer vergisi ve tüketim vergilerinin ödenme zamanlaması, iş ve hizmetlerin satıldığı yer ve diğer yasal ilişkiler. Bununla birlikte, AEB ülkelerinin vergi gelirlerinin yapısında dolaylı vergilerin rolü ve üye ülkelerin dolaylı vergilendirme mevzuatında rolü arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Doğrudan vergilendirmeye gelince, dolaylı vergilemenin aksine, AEB ülkelerinde genel bir düzenleyici çerçeve bulunmamaktadır. Aynı zamanda, analizler sistemlerde AEB üyesi ülkelerin vergilendirilmesi, kişisel gelir vergisi ve kurumlar vergisi açısından önemli benzerlikler bulunmaktadır. Özellikle karşılaştırılabilir vergi oranları ve vergi matrahının belirlenmesi. Bununla birlikte, dolaylı vergilerde olduğu gibi, bu tür vergilerden elde edilen gelirlerin hacminde önemli bir fark vardır. Vergi sistemlerindeki farklılıklar ve vergi gelirlerinin yapısı AEB ülkelerinin ekonomik yapısındaki asimetriden büyük ölçüde etkilenmektedir, bu nedenle devlet bütçesinin oluşumu ve ülkelerin vergi yasaları buna bağlıdır[6].
Özbekistan’ın günümüzde yeni gelişmekte olan ülkeler arasındadır yeni Cumhurbaşkanı Mirziyoyev’in Ankara ziyaretinde iki ülkenin arasındaki çoktan beri erimeyen buzların bu ilişkileri iyileştirmesiyle buzların erittiğini açıklamıştır. Bu sebeple Türkiye ekonomik yatırımlar ve ortak işbirliği üzerinde anlaşmalar yapmıştır. Türkiye’nin ekonomik yatırımlarına Özbekistan vergi muafiyeti gibi bazı kolaylıklar sağlamıştır. Bu açıdan bakıldığında bu ülkenin AEB’ye katılmasının Türkiye açısından iyi bir fırsattır. Fakat katılması ile birlikte yukarıda da bahsedildiği gibi Rusya’nın ülkedeki baskısının artacağı tahmin edilebilir ve ülkenin tek başına karar alma yetkisi azalacaktır[7]. Türkiye’nin de bir NATO üyesi ülke olduğunu düşündüğümüzde Rusya’nın NATO ülkeleriyle olan bir siyasi geriliminiz Özbekistan ve Türkiye ilişkilerine etkileyeceğini söylenebilir. Bir de AEB’nin üyelerin dışındaki üçüncü ülkelere uyguladığı iktisadi politikalar vardır bu açıdan bakıldığında bu iki ülke arasındaki ilişkiler eskisi gibi olmayacağıdır[8].
Avrasya Ekonomik Birliği üyesi ülkelerden birine yapılan yaptırımlardan tüm AEB üye ülkelerine etkisi oluyor. Buna benzer bir konuda Junus ve Damira, Yaptırımların Avrasya Ekonomik Birliği Üyelerine Etkileri çalışmasındaki analizinde 2014 tarihinde ABD ve Batı ülkeleri’nin Rusya’ya uyguladığı yaptırımlar neticesinde AEB üyesi olan bazı ülkelerde önemli milli geliri olan petrol ve doğalgaz fiyatlarında düşüşler seyredilmiştir. Bu yaptırımların hem Rusya ve diğer AEB üyeleri olan ülkelere olumsuz etkileri olmuştur. Söz konusu bu yaptırımlarda etki eden etkenler enflasyon oranlarının artması, halkın reel gelirinin azalması, ekonominin temel sektörlerinde durumun ciddi oranda kötüleşmesi ve petrol ve petrol ürünleri üretiminin azalması gibi olumsuz sonuçlar oluşmuştur. Ekonomik yaptırımların Rusya ekonomisine ve dolayısıyla diğer Avrasya Ekonomik Birliği üyelerine önemli ölçüde negatif etkilerinin olduğu ortaya konulmuştur. Bundan dolayı entegrasyon sürecinin önemli ölçüde ilerlediği günümüz koşullarında ekonomik yaptırımların sadece Rusya’yı ilgilendiren bir konu olmaktan çıkıp, tüm üyeleri etkilemekte olduğu açıkça görülmektedir. Bunun için AEB ülkelerinde bu doğrultuda politika koordinasyonunun artırılması ve ekonomik işbirliğinin tüm ülkelere faydalı olacak şekilde geliştirilip derinleştirilmesi önem arz etmektedir[9].
Genel olarak bakıldığında daha öncede bahsedildiği gibi literatürde eksiklerin olması ve geniş şekilde literatürün olmaması sebebinden literatür taraması kısıtlı kalmıştır. AEB üye olmayan ülkenin üye olduktan sonraki diğer ülkelerle olan ilişkileri ne yönde olacağı araştırılmış olacak. Türkiye’nin Özbekistan’daki yatırımlarında hangi yönlerde değişeceği konusunda bir analiz yapılmış olacaktır. Bu çalışma bu literatür eksikliğine katkı sağlamak amacıyla ileride bu tur analizler açısından araştırmacıya kaynak oluşturmaktadır.
ARAŞTIRMA YÖNTEMİ
Bu çalışmada, Özbekistan’ın AEB’ye katılması ve Türkiye ile arasındaki temel ilişkilerden bahsedilerek Giriş kısmıyla başlayacaktır. İlk bölümünde AEB’nin özellikleri ve günümüzde AEB’ye üye olmayan devletlerle ekonomik ilişkileri ve anlaşmalarından bahsedilecektir. İkinci bölümde Özbekistan’ın AEB’ye katılırsa AEB’ye üyesi olmayan devletlerle dış ticaret ilişki sisteminde hangi değişiklikler olacağını analizlerle açıklanacaktır. Son bölümde ise Türkiye ve Özbekistan’ın ne şekilde ve hangi ekonomik anlaşmalar yaptığına dair mevcut durumu açıklanması ile AEB katılım sonrası ne değişiklikler olacağını analizi yapılarak açıklamada bulunulacaktır. Sonuç olarak bu araştırma ve analizler doğrultusunda Özbekistan’ın AEB’ye katılmasında Türkiye’ye ne ölçüde faydası veya zararı olacak şekilde açıklamalar ve öneriler ile iki ülkenin ekonomik ilişkilerine etkisini anlatılacaktır. Bu çalışma kaynak listesi ile sona erecektir.
Avrasya Ekonomik Birliğin üçüncü ülkeler ile olan ticari altyapısı ve sisteminden bahsedilmiştir. AEB’ye katılan ülkelerin birliğe katılmadan önceki makroekonomik ve dış ticaret yapısı incelenerek ve AEB’ye katıldıktan sonraki durumu analizini yapılması sonucunda hangi değişkenler olduğunu açıklanmıştır. Araştırmanın sorusuna cevap bulunması için literatürde yapılan çalışmalardan, Avrasya Ekonomik birliği antlaşmaları ve protokollerinden, gazete ve internet haberlerinden, ülkelerin dış ticaret ve dış işler sitelerinden veri elde edilerek ulaşılmıştır. Ulaşılan kaynaklar bulgularda tartışılarak Özbekistan’ın Türkiye ile olan ilişkileri bu daha önce yapılan çalışmalar ve ekonomik veriler sonucunda Özbekistan’ın AEB’ye katılmasında Türkiye ile olan ilişkilerinde ki değişimler tahminler neticesinde bir sonuca varılmıştır.
BULGULAR
Avrasya Ekonomik Birliği Gelişimi ve Antlaşma Kararları
SSCB’nin dağılmasının ardından eski Sovyetler ülkelerinin arasında bir kopukluk oluşmuştu. Kazakistan’ın eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev 1994 yılı Moskova Devlet Üniversitesine yaptığı ziyareti esnasında Avrasya Ekonomik Birliği fikrini dile getirmişti. Bu AEB projesinin tekrar ortaya çıkma sureci 2011 tarihinde Rusya Cumhurbaşkanı Vladimir Putin tarafından gündeme getirilmişti. Mart 2012’de Avrasya Ekonomik Topluluğu Moskova zirve toplantısında birliğin temel yapılandırmaları oluşturulmuştu. AEB ülkeleri arasında Gümrük Birliği antlaşması Rusya, Beyaz Rusya ve Kazakistan, 2013’te Astana zirve toplantısında ortak stratejiler geliştirme kararı alarak vatandaşlarının ekonomik bir birlik içerisinde yaşamalarını amaçlamaktaydılar[10]. Bu gelişmenin ardından 2014 tarihinde tekrar ülke liderleri Kazakistan’ın başkenti Astana’da bir araya geldiler ve Avrasya Ekonomik Birliği antlaşmasını imzaladılar. Gümrük Birliği antlaşması 1 Ocak 2015 tarihinde yürürlüğe girmesi beraberinde ayni sene içerisinde Kırgızistan ve Ermenistan’da birliğe dâhil edilmiştir[11]. Bu süreçten sonra Avrasya Ekonomik Birliği üyeliğine dâhil olan ülkeler olmadı Birlik bu ülkeler ile sınırlı kalmıştır.
AEB’ye üye ülkeler arasında mal, hizmet sermaye ve iş gücü gibi faktörlerin serbest dolaşımı sağlanması amaçlanmıştı. Bu doğrultuda Rusya, Kazakistan ve Beyaz Rusya tarafından Avrasya Ekonomik Birliği antlaşması Gümrük Birliği ve Ortak ekonomik bölge oluşturulması için uluslararası ticareti düzenleyici faaliyetleri sahip olması ile sözleşme 28 bölüm, 118 madde ve 32 etkeni oluşturmaktadır ve bu sözleşmeler sonradan AEB’ye katılım sağlayan Kırgızistan ve Ermenistan’ı da kapsayıcı hale getiriliştir[12]. Avrasya Ekonomik Birliği üye devletleri arasındaki kurucu anlaşmaları ile kendilerine tanınan yetkileri kullanmak amacıyla kurumsal yapı çerçevesinde organlar oluşturmuşlardır. Bu organlar AEB sözleşmesinin 8. maddesinde bahsedilmiştir. Organlar başlıca bu şekilde sıralanmıştır Avrasya Ekonomik Birliği Yüksek Konseyi, Hükümetlerarası Konsey, Avrasya Ekonomik Komisyonu ve Avrasya Ekonomik Birliği Mahkemesinden oluşmaktadır[13].
AEB’ye üye devletlerin üçüncü ülkeler ile yapılan antlaşma ve uygulama prosedürleri Avrasya Ekonomik Birliğinin 7. Maddesinde şu şekilde belirtilmiştir. Birliğe üye devletin üçüncü taraflarla yaptığı uluslararası anlaşmaların akdedilmesi, birlik içindeki uluslararası bir anlaşma ile belirlenir. Birliğin üçüncü ülke tarafı ile taslağı ve uluslararası anlaşmalarına ilişkin müzakereler ve imzaları, üye devletlerin ilgili yerel prosedürlerin uygulanmasından sonra Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi’nin bir kararına dayanarak gerçekleştirilir. Maddenin son paragrafında birliğe üye devletler uluslararası bir antlaşmasının üçüncü bir ülke ile bağlılık iznini ifade etmek için, antlaşmayı feshetmek (askıya alma) kararı tüm üye devletlerin gerekli iç prosedürlerinin tamamlanmasından sonra Yüksek Avrasya Ekonomi Konseyi tarafından kabul alınır[14]. Bu Örgüte üye devletlerin üçüncü ülkelerle yaptığı ilişkileri AEB antlaşmasının yedinci maddesi çerçevesi içinde ilişkilerini geliştirmeleri ve devam ettirmeleri gerekmektedir.
Avrasya Ekonomi Birliği Antlaşması’nın IX. Bölümüne uygun olarak geliştirilen üçüncü ülkelerle ilgili tarife dışı düzenleme önlemleri hakkındaki Protokolün 7. Bölüm II. kısmında tarife dışı düzenleme önlemlerinin tanıtımı ve uygulanması belirtilmiştir. Protokolün bu bölümüne göre üçüncü ülkelerin AEB ülkeleri ile yaptığı ticaretinde birliğin tarife dışı düzenlemeleri tek tip önlemleri uygulanmaktadır. Bu tedbirlerin kabulü, uygulanması, uzatılması ve iptal edilmesi gibi kararlar üye devletlerin önerileri beraberinde AEB Komisyonu tarafından alınmaktadır. Bu önlemler üçüncü ülkelerle olan ticarette tarife dışı düzenlemelerinin uygulandığı tek bir mamul listesine dahil edilir. Ayrıca Komisyon’un özel bir koruyucu önlemi olarak bir tarife kotası veya ithalat kotası oluşturmaya ve lisans vermeye karar verdiği malları da içerir[15]. Birliğe üye devletler üçüncü ülkelere tarife dışı uygulamalarında ithalat edilen mamulün kotası, sınırlaması ve lisans vermese prosedürlerin bu Protokol çerçevesinde yapıldığı görülmektedir.
AEB antlaşmasının 44. Maddesinde Birliğin gümrük bölgesine ithal edilen mallar için Avrasya Ekonomik Birliği Birleştirilmiş Gümrük Tarifesinin vergi oranları uygulanacaktır[16]. Birliğe üye devletler ithalat vergi oranlarındaki tarife kotalarının belirlenmesi bu maddeye bağlı olarak tarife kotaları belirlemektedir. Ayrıca üye devletler 1 Ocak 2015’ten önce üçüncü ülkelerle uluslararası antlaşmalarının öngördüğü durumlarda Avrasya Ekonomik Birliği’nin Tek Gümrük Tarifesine kıyasla daha yüksek ithalat gümrük vergisi oranlarını ölçmek için tek taraflı olarak başvuru hakkına sahiptir. Anlaşma hükümlerini ihlal etmemesi koşuluyla tarife tercihlerini tek taraflı olarak askıya alınabilir[17]. Bu Avrasya Ekonomik Birliği sözleşmesinin 40/2. maddesinde bahsedilen şart üye devletlerin birliğe üye olmadan önceki uluslararası sözleşmelerini gümrük birliği kota tarifelerinin ihlal edilmeyecek şekilde üçüncü devletler ile antlaşmalarını sürdürebilmeleri hakkında ki sözleşme olarak nitelendirilmektedir.
Birliğin ithalat ve ihracatında bazı malların niceliksel kısıtlamaları ve yasaklar yapılmaktadır bu konu hakkında AEB’nin Protokolün 7. Bölümünün 12 paragrafında belirtilmiştir. ’’ 1) Birliğin iç pazarı için gerekli olan gıda veya diğer malların iç pazarında kritik bir kıtlığı önlemek veya azaltmak için ihracata geçici yasaklar veya geçici niceliksel kısıtlamalar. 2) Uluslararası ticarette malların sınıflandırılması, tasnifi ve satışı için standartların veya kuralların uygulanmasına ilişkin ihracat ve ithalata ilişkin yasaklar veya niceliksel kısıtlamalar. 3) Gerekirse herhangi bir biçimde ithal edildiğinde biyolojik kaynaklarının ithalatı üzerindeki kısıtlamalar’’[18].
Üç madde şeklinde verilen protokolün 7/12 paragrafında hangi durumlarda malların ithalatı ve ihracatı için sınırlar ve yasaklar getirilebileceği şeklide açıklamaktadır. Avrasya Ekonomi Birliğin de yapılan bu antlaşmalar çerçevesinde üye devletler üçüncü ülkeler ile olan dış ticaret ilişkileri hakkında maddeler belirlenmiştir. AEB sözleşmesinin 55. maddesinde de üçüncü ülkelerle karşılıklı ticarette teknik engellerin kaldırılmasına ilişkin usul ve koşullar Birlik içindeki uluslararası bir antlaşma ile belirlenmesi hakkında açıklanmıştır[19]. Bu birliğe üye devletlerin üçüncü ülkelere mal ithalatı ve ihracatı bunun yani sıra gümrük birliğinin üçüncü ülkelere uyguladığı vergi tarifeleri kotasının belirlenmesi AEB Komisyonu tarafından belirleneceğini göstermektedir. Bu sözleşmenin pratikte ne kadar uygulandığıma dair bazı ülkeler ile örnekler verilecektir.
AEB Üye Ülkelerin Üçüncü Ülkeler ile Dış Ticareti
Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Birliği dağılmasının ardından Sovyet ülkelerinin bağımsızlığını kazanmışlardır. Bu ülkelerin bazıları aralarında ki ilişkileri daha da derinleştirmek amacıyla sermaye, işgücü, mal ve hizmetlerin serbest dolaşımı için Avrasya Ekonomik Birliği entegrasyonu anlaşmasını yapmışlardır. Birliğin bölgede kurumsal bir mekanizma oluşturmasını ön görmüşlerdir, diğer üçüncü ülkelerle tek sistem içerisinde ekonomik ve siyasi olarak ilişkilerini yönetilmesi amaçlamışlardır. Diğer bir yönden bakıldığında her devlet meydanda kendi çıkarları doğrultusunda ilerlemektedir. Bu sebeple AEB üye devletleri Birlik içerisinde kendi ekonomik ve siyasi çıkarları yönünde üyelik kararlarını almıştır[20]. Tek ekonomi politika izlenmesi yönünde yapılan bu sözleşmeler bazı durumlarda devletlerin kendi çıkarlarına göre değişebiliyor diyebiliriz. Bu neticeden dolayı AEB’ye üye olan ülkelerin üyeliğinden sonraki üçüncü ülkelerle yapılan ekonomik ve siyaseti veya dış ticaret ve gümrük kotaları hangi yönlerde değiştiği incelenecektir.
AEB üye devletlerinin yetkilileri tarafından sağlanan bilgilere dayanarak, Avrasya Ekonomik Departmanı (AED) 2019 yılı dönemi için istatistiksel veri incelemesi yapılmıştır. Bu incelenen rapora göre Avrasya Ekonomik Birliği devletleri üçüncü ülkeler ile Dış ticaretlerinin hacmi 2019 yılın 8 ayı için toplam 473.6 milyar doları oluşturuyor, bunların ihracatı 298.9 milyar dolar ve ithalatı ise 174.7 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 2018 yılın ayni dönemine bakıldığında ise Dış ticaret hacmi 10 837,7 milyon dolar (% 2,2), ihracatı 12 982,9 milyon dolar (% 4,2), ithalatı ise 2 145.3 milyon dolar (% 1,2). Dış ticaret fazlası ise 2018 yılın 8 aylık döneminde 139,4 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir[21]. Daha ayrıntılı olarak aşağıdaki tablo 1’de sunulmaktadır.
Ülkeler | Dış Ticaret
(Dolar) |
İhracat
(Dolar) |
İthalat
(Dolar) |
Denge
(Dolar) |
Ocak-ağustos 2018 yılı % | ||
Dış Ticaret | İhracat | İthalat | |||||
AEB | 473 574,4 | 298 896,4 | 174 678,0 | 124 218,4 | 97,8 | 95,8 | 101,2 |
Kazakistan | 48 843,9 | 33 579,6 | 15 264,3 | 18 315,3 | 102,2 | 95,3 | 121,5 |
Rusya | 395 292,4 | 251 002,2 | 144 290,2 | 106 712,0 | 97,1 | 95,9 | 99,3 |
Kırgızistan | 2 676,2 | 800,5 | 1 875,7 | -1 075,2 | 95,7 | 123,1 | 87,4 |
Beyaz Rusya | 23 362,0 | 12 319,3 | 11 042,7 | 1 276,6 | 99,4 | 93,4 | 107,1 |
Ermenistan | 3 399,9 | 1 194,8 | 2 205,1 | -1 010,3 | 100,3 | 104,0 | 98,3 |
Tablo 1. AEB Üye Ülkelerinin Üçüncü Ülkeler İle Diş Ticareti (2018-2019)
Ocak – Mart 2019 dönemi için Avrasya Ekonomik Birliği verilerine çerçevesinde üçüncü ülkelerin AEB üye devletlerinden yaptığı ithalatının mal yapısına göre oranları mineral ürünleri ihracatı %68,7 oranını belirlemektedir, metal ürünleri ise %9,7 oranın, kimyasal ürünlerin %5,6 oranı oluşturmaktadır. Bu ihracatın ülkelere göre dağılımı ise Rusya Federasyonu tarafından %80 oranında dış pazarda satılmaktadır. Avrasya Ekonomik Birliği üye ülkelerin ithalatındaki mal yapısına göre oranları ise toplam ithalatın en büyük payını %41,8 oranında araba, teçhizat takım ve araçlar oluşturmaktadır. Kimyasal ürünler ise %19,2 orandadır, gıda ürünleri ve tarımsal hammaddeler ise %12,5 oranını teşkil etmektedir. AEB üye devletlerin içinde en çok ithalat yapan ülke %80 oranında Rusya Federasyon tarafından gerçekleşmektedir. Ocak – Mart 2018 dönemi için Dış ticarette mal ihracatının ve ithalatının yapısı (AEB için toplamın yüzdesi olarak), AEB üyesi ülkelerin genişletilmiş ürün gruplarına göre ihracat ve ithalatına ilişkin veriler sırasıyla sunulmaktadır[22].
Kazakistan Cumhuriyeti Avrasya Ekonomik Birliği içinde dahil olarak üçüncü ülkeler ile yapılan dış ticaretin 2018 yılı 5 aylık verilerini mal yapısına göre mineral ürünlerdeki ihracatında %7 oranında azalma yaşanmıştır. Önceki döneme göre Metal ürünleri %6 oranında azalmıştır, gıda ürünleri ve hammaddeler ise Kazakistan’ın satışlarında %6,3 artış göstererek %11’e ulaşmıştır. Ayni ithalat verilerinde ise %94,2 oluşturmaktadır. Malların cinsine göre dağılımı ise makine, teçhizat ve araç alımlarının hacmi %13 oranda azalma göstererek toplam ithalatı % 43,6’yı oluşturmaktadır. Metal ve metal ürünlerinde ise %1,8 oranda azalmasıyla %9,8 oranında, gıda ürünleri ve tarımsal hammaddeler ise % 14.8 azalmasıyla %9.2 oranındadır. Kimya endüstri ürünlerinde ise %10,2 artışla %19,3 ulaşmıştır, aynı şekilde tekstil ürünlerindeki göstergelere göre de %37,6 büyümüştür[23].
Rusya Federasyon’u üçüncü Ocak – Mart 2018 dönemi ülkelere yaptığı ihracat göstergelerine göre toplam ihracatı %2,3 oranda artmıştır. Mineral ürünlerinde %4,9 oranda artış ile % 69,6 oranındadır, metaller ve metal ürünleri için göstergeler % 6,4 azalma ile % 9,3 oranı göstermektedir. Ayni dönem istatistik verilerine göre Rusya Federasyon’unun ithalatı %2,4 oranında azalma olmuştur. Makine, ekipman ve araçlar için göstergelere göre % 6,6 azalma ile % 42,7 oranı oluşturmaktadır. Ayni şekilde gıda ürünlerindeki %3,8 azalma ile %12,2 orandadır, tekstil ürünlerinde de %2 azalma ile %6,8 orandadır, metal ve bunlardan elde edilen hammadde ürünlerinde ise %2,5 oranında artışla %6.5 seviyelere ulaşmıştır[24].
Kırgızistan Cumhuriyeti’nin Dış ticaret hacminde %32,4 oranında artış göstermiştir. Ürünü yapısına göre verilerde kıymetli metal ürünleri %1,6 oranında büyüme ile %61,9 oranına ulaşmıştır, gıda ürünleri ve tarımsal hammaddelerde ise %2.2 oranında azalma ile %11.2 oranını oluşturmaktadır. Mineral ürünlerinde %37,2 oranda, metaller ve bunlardan elde edilen hammadde ürünlerindeki göstergeler ise %36,7 oranda, makine ve araçlarda %7,2 oranında azalma göstermiştir. Kırgızistan Cumhuriyetinin üçüncü ülkelerden yaptığı ithalatında bu dönem verilerine göre %13,7 oranda azalma göstermiştir. Bunlarında tekstil ve tekstil ürünleri %29,5 azalma ile toplam ithalatı %34,2’sini oluşturuyor, makine, ekipman ve araçlarda ise %17,3 azalma ile %25,6 oranında, metal ürünlerinde ise %2,7 oranında artışla %8,8’dır, gıda ürünleri ve tarımsal hammaddelerde ise %33 azalma ile %6.8 oranını oluşturmaktadır[25]
Beyaz Rusya Cumhuriyeti’nin Ocak – Mart 2018 dönemine göre toplam ihracatı %2,9 oranda azlmıştır. Mineral ürünlerindeki arzı da % 17.1 azalarak 39.7 oranı göstermektedir, makine, teçhizat ve taşıtlar % 8 azalma yaşanması ile % 7 orandadır, Kimyasal ürünler için göstergeler % 15,4 oranda artış ile % 24,9 oranına ulaşmıştır, metaller ve bunlardan elde edilen ürünlerde % 6,8 azalma, ayni şekilde odun ve kağıt hamuru ve kağıt ürünlerinde de %12,9 oranında düşüş yaşanmıştır. Aynı donem verilerine göre Beyaz Rusya Cumhuriyetinin ithalat hacminde önceki dönemlere göre değişme yaşanmamıştır[26].
Ermenistan Cumhuriyeti’nin üçüncü ülkelere toplam ihracat hacmi % 9,5 seviyede azalma gerçekleşmiştir. Mineral ürün satışları %19.1 azalma ile % 35 seviyeyi oluşturmaktadır, gıda ürünleri ve tarımsal hammaddeler %5.5 azalma ile % 18.8 seviyelerdedir, metaller ve metal ürünler %25.6 azalma ile %14.5, Tekstil ve tekstil ürünlerinde ise %5 oranında artış ile %4.4 seviyelerde göstermektedir. Makine, ekipman ve araç ürünlerinde ise %47,4 azalma ile %3,3 seviyelere düşmüştür. Ermenistan in üçüncü ülkelerden yaptığı ithalat verilerine bakıldığında toplam ithalatı %4,1 oranda azalma yaşanmıştır. Malların cinslerine göre dağılımı ise şu şekildedir makine, ekipman ve araç alımlarında %10,7 düşüş ile %30,4’ü oluşturuyor. Kimyasal ürünlerde %7,8 azalma ile %14,6 seviyelerdedir, tekstil ve tekstil ürünlerinde ise %2,7 oranında büyüme ile %10,7 seviyede, mineral ürünlerde ise %25,2 artışla toplam ithalatı % 6,2 oluşturmaktadır. Son olarak da Ermenistan in üçüncü ülkelerden ithal ettikleri metaller ve bunlardan elde edilen ürünlerde ise %28,6 artışla toplam ithalatın %6 seviyelerde göstermektedir[27].
Ülkelerin AEB’ye Üyeliğinden Sonraki Üçüncü Ülkeler İle İlişkileri
Günümüzdeki küreselleşme neticesinde gelişmekte ve az gelişmiş olan ülkeler orta bu ülkeler global şartlarda rekabete katılabilmeğe amaçlamışlardır. Bu sebeple AEB’ye üye devletler tarafında temel çözümlere belirlemek kilit çalışmaların tek bir yasal hale getirilmesi, üye ülkelerin diğer faaliyet alanları ve ulusal düzeydeki mevzuatlarını uluslararası düzeye uyumlaştırmak için koşullar oluşturulmuştur. AEB’ye üye olan devletlerin Dış Ekonomik Faaliyetine konu olan altın, gümüş, petrol, doğal gaz, bakır, pamuk, mısır, buğday, şeker, kahve gibi malların (Emtia Nomenklatürünün) dış pazara taşınabilmesi ve rekabet edebilmesi açısından tek bir portal geliştirilmiştir. Buda devletlerin ihracat ve ithalat operasyonlarının yapısında geniş bir fikre sahip olmasına imkân tanımaktadır[28].
Kazakistan’ın eski Cumhurbaşkanı N. Nazarbayev Avrasya Ekonomik Birliği kurucusu olsa da ülkesinde AEB’ye üye olma konusunda iki düşünceye ayrılmıştır. Bu birliğin Kazakistan’ın egemenliğine tehdit olarak gören bazı düşünürlere karşı Nazarbayev AEB eski SSCB’nin tekrarı olmayacağını ve bu sebeple Kazakistan’ın bağımsızlığı ve egemenliğine etkisi olmayacağını açıklamıştır. Avrasya Ekonomik Birliği siyasi bir yapı olamadığı, sadece ekonomik bir proje olduğundan bahsetmiştir. Bir de AEB üye ülkelerin bütünleşmesi ve hareketlendirici sistem olduğu, soyut jeopolitik düşünceler değil ülkelerin ekonomik çıkarları olduğunu altını çizmiştir[29]. AEB’nin kurulma amacı siyası değil sadece ülkelerin ekonomik çıkarları doğrultusunda ilerleyeceğini ve amacının da bu yönde kurulduğunu açıklamaktadır.
Beyaz Rusya Cumhurbaşkanı A. Lukaşenko, Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılma surecindeki konuşmalarında SSCB zamanındaki ekonomik birlikten bahsederek günümüzde o birliğe benzeyen ekonomik birliğin lazım olduğunu söylemiştir. Sovyetler birliğinden sonraki kopuklukları yeniden tesis edilmesine ihtiyaç olduğunu ve bu birlik içinde üye ülkelerin egemenliği zedelenmeyeceğinden. Hatta AEB’ye üye ülkeler Birliğin içinde birbirleri ile rekabet etmeyeceğini tam tersine tek bir güç olarak birbirlerini tamamlayacağını ifade etmiştir[30]. Rusya Federasyonu A. Putin, AEB entegrasyonu hakkında Birliğin Avrupa Birliğine benzeyen ve AB den örnek alındığını ifade etmiştir. Birliğin amacı mallar, sermaye ve iş gücünün serbest dolaşımının sağlanmasını, ortak ekonomi ve mali politikalar düzenlenmesini. Örgüt üye ülkelerin ekonomisini ulusal boyuttan ulus üstü boyuta taşıyacağını açıklamıştır[31].
AEB kurucuları olan ülke Cumhurbaşkanlarının açıklamalarını analiz edecek olursan. SSCB’ye benzeyen bir ekonomik birliğin oluşması aslında Sovyetler Birliği siyası, ekonomik ve askeri birlikti, bunun yanı sıra merkezi yönetim şeklinde bütün birlik üyelerini tek merkezden yönetilmiştir. Avrupa Birliği ise ayni şekilde hem siyasi hem de ekonomik ve bunun yani sıra askeri birlikte içermektedir. Bu açıklamalara göre Avrasya Ekonomik Birliği sadece ekonomik birlik değil siyasi çıkarlar doğrultusunda da ilerlenebilecek birlik olduğunu söylenebilir. Birliğin üyeleri arasında ekonomik gücün ikinci sıralamasında olan Kazakistan sadece birliğin ekonomik amaçtan başka amacı olmadığını açıklamaktadır. Lakin Rusya, Birliğin içinde güçlü bir statüye sahip olmasından dolayı üçüncü ülkelere yönelik gümrük tarifelerini belirlemektedir[32]. Birliğin içinde Rusya gücünü kullandığını açıkça görülebiliyor.
Ekonomik birleşme çerçevesinde kurulan bu süreç aslında Rusya’nın Avrasya Stratejisinin bir başlanışıdır. AB kurulmasında olduğu gibi sonradan ekonomik birleşmenin ardından siyası ve askeri birleşmeye kadar gidilebilir. Mevcut sözleşmelerde konjonktürde Hükümetlerarası istişare ve antlaşmalar çerçevesinde ilerleyeceği ifade edilmektedir. Göktürk, Avrasya Ekonomik Birliği hakkında ifade ettiği gibi ’’ Orta vadede üye ülkelerin hepsinin temsilcilerinden oluşacak örgütsel yapılar eliyle belli sektörler/politika alanları çerçevesinde bağlayıcı kararlar alıp uygulanacak ve süreç fonksiyonalizmin öngördüğü ekonomik/teknolojik bütünleşme aşamasına ulaşacaktır. Uzun vadede ulaşılabilecek olan, ancak, AB’den daha kısa sürede ve başarılı bir şekilde ulaşılması planlanan siyasal bütünleşme ise Putin’in öngördüğü Avrasya projesinin hayata geçirilmesi anlamına gelecektir’’[33]. AEB’nin uzun vadede düşünüldüğünde sadece ekonomik değil siyası bir yapı olacağını da öngörmek mümkündür.
Rusya, 2014 tarihinde Ukrayna’ya yaptığı politik baskıları ve Kırımın ilhakından sonraki durumlarda AB’nin uyguladığı yaptırımlarına maruz kalan Rusya bunun neticesinde bu yaptırım AEB üye ülkelerine de yansımasıyla sadece Rusya değil diğer Birliğe üye ülkelerde sıkıntıya maruz kalmışlardır[34]. Bunun yanında Rusya’nın Ukrayna mallarına ambargo uygulaması ve bu malların Kazakistan ve Kırgızistan’a engelleyecek adımların atması bu ülkelerinde Ukrayna’dan yaptığı ithalat mallarını diğer Birliğe üye olamayan ülkeler üzerinden yeni yollarla getirmek zorunda kalmıştır. Buda Rusya’nın birliğin içinde bir hegemonyası olduğunu anlatmaktadır[35].
Avrasya Ekonomik Birliği sözleşmesinde bahsedildiği gibi Birliğin üçüncü ülkeler olan tek gümrük tarife uygulamasındır. Genel olarak gümrük vergi tarifeleri Rusya’nın daha önce uyguladığı tarife üzerinden belirlenmiştir. Bu sebeple üye ülkelerin gümrük tarife fiyatlandırmalarında değişiklikler yaşanmıştır. Beyaz Rusya tarifelerinin %7’de artış gösterirken %28’lerde azalma yaşanmıştır. Ayni şekilde Kazakistan içinde %10 seviyelerde yükselme olmuştur lakin %45’inde azalma göstermiştir. Bu durum Rusya için ise %14’de yükselme gösterirken %4’ünde ise azalma olmuştur[36]. Kırgızistan’ın Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılmasında kaybettiği durum Çin’den ithal ettiği mallarından gümrük vergisini alması hem de tekrar diğer ülkelere ihraç etmesinin onunu kesmiştir. Birliğin üçüncü ülkelere tek tarife kotasından yararlanmaya mecbur olması Kırgızistan’ın gümrük vergi gelirlerini düşürmüştür[37].
SONUÇ
Sovyetler birliğinin yıkılmasının ardından bu birlikten ayrılan bazı ülkeler ekonomik birleşmeye gidilmesi kendi arasında ekonomik ve gümrük birliği yapılması kendi içinde serbest mal, iş gücü ve sermayenin rahat dolaşması için yapılmıştır. Bunun yanı sıra AEB üye ülkeleri diğer üçüncü ülkeler ile tek ekonomik politika izlemesi de bir sebep olmuştur. Birliğin üçüncü ülkelere uyguladığı gümrük vergilerinde tek kota kullanılması sözleşmelerde her ülkenin kendi rızası ile imzalanmıştır. Fakat birliğin güçlü bir ülkesi olarak Rusya bu birlikte daha çok söz sahibi olduğunu da vurgulayabiliriz sebebi üçüncü ülkelere gümrük vergi kotalarının belirlemesinde daha çok Rusya etkisi olmuştur. Birliğe üye ülkelerin üyeliğinden önceki üçüncü ülkeler ile olan ekonomik, ticari ve gümrük vergi kotalarında değişikler olduğunu söylenebilir. Ülkelerin AEB avantajları olduğu gibi dezavantajlar da vardır ülkeler kendi başına hareket etme yetkisi sınırlanmış durumda olmaktadır. Sadece ekonomik boyuttan değil siyasi boyutundan da bakacak olursan Rusya’nın baskısı altında kalma durumu yaşanmaktadır.
Günümüzde Özbekistan parlamentosunda çok tartışmalı konu olan bu Avrasya Ekonomik Birliği’ne katılma sürecine bakacak olursak. Özbekistan birliğe katıldıktan sonra birliğe üye olmayan Türkiye Cumhuriyeti ile olan ekonomik ilişkileri ve Türkiye’nin Özbekistan’a yapmış olduğu ekonomik yatırımları ve ticari ilişkilerinde, gümrük vergi kotalarında tekrardan düzenlenmeler olacağını söyleyebiliriz. Diğer birlik üyelerinde rastlandığı gibi yeniden AEB’nin belirlediği gümrük vergilerini kullanmasıdır. Birliğin güçlü üyesi olan Rusya’nın bazen dış politikada yaşadığı sorunlardan dolayı AEB üye ülkeleri Ukrayna örneğinde olduğu gibi ticari aksamaları yaşanabilir. Özbekistan’ın katılması ekonomi yönünden Türkiye için iyi bir gelişmedir, fakat birlik üyeleri içerisinden bir ülke ile yaşanan politik bir olaydan dolayı AEB üye ülkelerinde etkilendiği gibi Özbekistan ve Türkiye ilişkilerine negatif bir etki yaratacağı söz konusudur. Bu sebeple Özbekistan’ın AEB’ye katılmasında Türkiye ile olan ilişkilerinde bu durumlar yaşanabileceği tahmin yürütülebilir. Araştırmanın sonucu olarak Özbekistan’ın birliğe katılmasında hem avantaj hem de dezavantajları olacaktır. Türkiye ile çok aradan sonra buzların erimesi ve yeniden inşa edilen ilişkilerin tekrar yeni düzenlenmeler yapılması söz konusudur. AEB yeni bir örgüt olduğundan dolayı daha fazla tarihe sahip olmadığı için kaynak açısından sınırlı olduğunu açıklamak lazımdır.
KAYNAKÇA
- Ağır, O ve Ö. AĞIR. (2017). “Avrupa Birliği ve Avrasya Ekonomik Birliği Kuruluş Süreçlerinin Karşılaştırılması”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi. S 114. http://acikerisim.ksu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/ksu/322/17%20N%C4%B0SAN%20AB-AEB%20KAR%C5%9E.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
- Ağır, O. (2016). “Rusya – Ukrayna Krizi’nin Avrasya Ekonomik Birliği Bağlamında Değerlendirilmesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6 (2): s. 23-42
- Aslanlı, K. (2018). “İran-Ermenistan Ekonomik İlişkileri”, İran Araştırmaları Merkez, s 3-16.
- Batur, O. (2020). Avrasya Ekonomik Birliği, Kazakistan ve Kırgızistan için hayal kırıklığı haline geldi, Kırım Haber Ajansı. https://qha.com.tr/haberler/avrasya-ekonomik-birligi-kazakistan-ve-kirgizistan-icin-hayal-kirikligi-haline-geldi/204814/
- Broshyura, Y. (2018). (Tsifry i Fakty) Razvorot, s. 29. http://www.eurasiancommission.org/ru/Documents/.
- Dogovor o Yevraziyskom Ekonomicheskom Soyuze, (2014). Yevraziyskiy Ekonomicheskiy Soyuz. Statya7-55.
- Duran, H. ve K. K. Yılmaz. (2019). “Özbekistan’da Avrasya Ekonomik Birliği Tartışmaları”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 5 (9), 35-48.
- Ganiev, J. ve diğerleri (2018). “Yaptırımların Avrasya Ekonomik Birliği Üyelerine Etkileri”, Internatıonal Conference On Eurasıan Economıes, s. 268-276. https://www.avekon.org/papers/2047.pdf.
- İsmayıl, E. (2016). “Rusya’nın Avrasya Birliği Politikası”, Avrasya Etüdler, 49, s. 136. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/422154.
- Karaman, Ö. F. (2019). “Avrasya Ekonomik Birliği’nin Kırgızistan ile Türkiye İlişkilerine Etkileri”, Ed Cengiz Buyar, Kırgızistan Araştırmaları, Bişkek, s 119-134.
- Malikov, Kobilsho. (2015). Yevraziyskiy ekonomicheskiy soyuz i Tadzhikistan: vozmozhnosti vzaimodeystviya i rasshireniye sotrudnichestva. PolitBook, (3), 46-55.
- Meshkova, T.A. (2019) “Yevrazıyskaya Ekonomıcheskaya Integratsıya: Perspektıvy Razvıtıya I Strategıcheskıye Zadachı Dlya Rossıı”, Izdatel’skiy dom Vysshey shkoly ekonomiki Moskva. https://www.hse.ru/data/2019/04/12/1178006152/11%20%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F.pdf.
- Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
- Omonkulov, O. (2018). “Orta Asya Ülkelerinin Avrasya Ekonomik Birliği Projesine Yaklaşımı”, Uluslararasi X. Uludağ Uluslararasi İlişkiler Kongresi: Diplomasi ve Savaşin Değişen Rolü, s.509. https://www.researchgate.net/publication/334576997_ORTA_ASYA_ULKELERININ_AVRASYA_EKONOMIK_BIRLIGI_PROJESINE_YAKLASIMI.
- Pavlov, A. (2012) “Assessing the Economic Effect of Kyrgyzstan’s Accession to the Customs Union”. EDB Eurasian Integration Yearbook, , s. 72-73. https://eabr.org/upload/iblock/e54/a_n5_2012_08.pdf.
- Protokol o merakh netarifnogo regulirovaniya v otnoshenii tret’ikh stran, (2015) PRILOZHENIYe № 7 k Dogovoru o Yevraziyskom ekonomicheskom soyuze. https://docs.eaeunion.org/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3-9ef2-d0fb3d53b75f&w=632c7868-4ee2-4b21-bc64-1995328e6ef3&l=540294ae-c3c9-4511-9bf8-aaf5d6e0d169&EntityID=3610.
- Tüysüzoğlu, G. (2013). Avrasya Birliği: Ekonomik Bütünleşme Gölgesinde İnşa Edilen Rusya Hegemonyası, Uluslararası Politika Akademisi. http://politikaakademisi.org/2013/12/29/avrasya-birligi-ekonomik-butunlesme-golgesinde-insa-edilen-rusya-hegemonyasi/.
- Tüysüzoğlu, G. (2014). “Bölgesel bir hegemonya girişimi: Avrasya Ekonomik Birliği”, Al Jazeera Turk – Ortadoğu, Kafkasya, Balkanlar, Türkiye ve çevresindeki bölgeden analizler. http://www.aljazeera.com.tr/gorus/bolgesel-bir-hegemonya-girisimi-avrasya-ekonomik-birligi
- Vneshnyaya torgovlya stran YEAES, (2019). https://wtcmoscow.ru/services/international-partnership/actual/vneshnyaya-torgovlya-stran-eaes/.
- Yalçınkaya, A. ve T. Derya, (Ed.), (2019). “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, s.55-90. https://avesis.marmara.edu.tr/yayin/94b3bec3-8d61-4112-9c18-ac3645c11ab8/avrasya-stratejileri-iliskiler-orgutler-politikalar.
- Yegine, P. G. (2016). “Puti garmonizatsii sistem nalogooblozheniya v stranakh Yevraziyskogo ekonomicheskogo soyuza”, Ekonomicheskaya politika, 11 (6), s 222-241.
- Yesevi, Ç. G. (2014), “Avrasya Ekonomik Topluluğu, Enerji Politikası ve Ukrayna Krizi”, s. 481. https://acikerisim.iku.edu.tr/xmlui/handle/11413/3147.
[1] Hasan Duran ve Kadir Kürşad Yılmaz, “Özbekistan’da Avrasya Ekonomik Birliği Tartışmaları”, Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi, 2019, 5 (9), 35-48.
[2] Osman Ağır ve Ömer Ağır. “Avrupa Birliği ve Avrasya Ekonomik Birliği Kuruluş Süreçlerinin Karşılaştırılması”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017.
[3] Ömer Faruk Karaman, “Avrasya Ekonomik Birliği’nin Kırgızistan ile Türkiye İlişkilerine Etkileri”, Ed Cengiz Buyar, Kırgızistan Araştırmaları 2019, Bişkek: 2019, s 119-134.
[4] Kenan Aslanlı, “İran-Ermenistan Ekonomik İlişkileri”, İran Araştırmaları Merkez, 2018, s 3-16.
[5] Osman Ağır, ‘’Rusya – Ukrayna Krizi’nin Avrasya Ekonomik Birliği Bağlamında Değerlendirilmesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 6 (2): 2016 23-42.
[6] Petrosyan Yegine Gagikovna, “Puti garmonizatsii sistem nalogooblozheniya v stranakh Yevraziyskogo ekonomicheskogo soyuza”, Ekonomicheskaya politika, 11 (6), 2016, s 222-241.
[7] T.A. Meshkova, “YEVRAZIYSKAYA EKONOMICHESKAYA INTEGRATSIYA: PERSPEKTIVY RAZVITIYA I STRATEGICHESKIYe ZADACHI DLYA ROSSII”, Izdatel’skiy dom Vysshey shkoly ekonomiki Moskva, 2019. https://www.hse.ru/data/2019/04/12/1178006152/11%20%D0%95%D0%B2%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B8%D0%B9%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F_%D0%B8%D0%BD%D1%82%D0%B5%D0%B3%D1%80%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F.pdf.
[8] Kobilsho Malikov, “Yevraziyskiy ekonomicheskiy soyuz i Tadzhikistan: vozmozhnosti vzaimodeystviya i rasshireniye sotrudnichestva”. PolitBook, (3), 2015, 46-55.
[9] Junus Ganiev ve diğerleri “Yaptırımların Avrasya Ekonomik Birliği Üyelerine Etkileri”, INTERNATIONAL CONFERENCE ON EURASIAN ECONOMIES, 2018, s. 268-276. https://www.avekon.org/papers/2047.pdf.
[10] Elnur İsmayıl, “Rusya’nın Avrasya Birliği Politikası”, Avrasya Etüdler, 2016, 49, s. 136. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/422154.
[11] Alaeddin Yalçınkaya ve Tuğlu Derya, (Ed.), “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, 2019, s.63-65. https://avesis.marmara.edu.tr/yayin/94b3bec3-8d61-4112-9c18-ac3645c11ab8/avrasya-stratejileri-iliskiler-orgutler-politikalar.
[12] Alaeddin Yalçınkaya ve Tuğlu Derya, (Ed.), “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, 2019, s 67.
[13] Osman Ağır ve Ömer Ağır. “Avrupa Birliği ve Avrasya Ekonomik Birliği Kuruluş Süreçlerinin Karşılaştırılması”. Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017. S 114. http://acikerisim.ksu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/ksu/322/17%20N%C4%B0SAN%20AB-AEB%20KAR%C5%9E.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
[14] “Dogovor o Yevraziyskom Ekonomicheskom Soyuze”, Yevraziyskiy Ekonomicheskiy Soyuz. 2014, Statya7.
[15] Protokol o merakh netarifnogo regulirovaniya v otnoshenii tret’ikh stran, (2015) PRILOZHENIYe № 7 k Dogovoru o Yevraziyskom ekonomicheskom soyuze. https://docs.eaeunion.org/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3-9ef2-d0fb3d53b75f&w=632c7868-4ee2-4b21-bc64-1995328e6ef3&l=540294ae-c3c9-4511-9bf8-aaf5d6e0d169&EntityID=3610.
[16] “Dogovor o Yevraziyskom Ekonomicheskom Soyuze”, Yevraziyskiy Ekonomicheskiy Soyuz. 2014, Statya 44.
[17] “Dogovor o Yevraziyskom Ekonomicheskom Soyuze”, Yevraziyskiy Ekonomicheskiy Soyuz. 2014, Statya 40.
[18] Protokol o merakh netarifnogo regulirovaniya v otnoshenii tret’ikh stran, (2015) PRILOZHENIYe № 7 k Dogovoru o Yevraziyskom ekonomicheskom soyuze. https://docs.eaeunion.org/Pages/DisplayDocument.aspx?s=bef9c798-3978-42f3-9ef2-d0fb3d53b75f&w=632c7868-4ee2-4b21-bc64-1995328e6ef3&l=540294ae-c3c9-4511-9bf8-aaf5d6e0d169&EntityID=3610.
[19] “Dogovor o Yevraziyskom Ekonomicheskom Soyuze”, Yevraziyskiy Ekonomicheskiy Soyuz. 2014, Statya 55.
[20] Alaeddin Yalçınkaya ve Tuğlu Derya, (Ed.), “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, 2019, s 55.
[21] Vneshnyaya torgovlya stran YEAES, 2019, https://wtcmoscow.ru/services/international-partnership/actual/vneshnyaya-torgovlya-stran-eaes/.
[22] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[23] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[24] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[25] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[26] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[27] Ob İtogakh Vneshney Torgovli Tovarami Yevraziyskogo Ekonomicheskogo Soyuza, 2019.
[28] Yeek Broshyura (Tsifry i Fakty) Razvorot, 2018, s. 29. http://www.eurasiancommission.org/ru/Documents/.
[29] Otabek Omonkulov, “Orta Asya Ülkelerinin Avrasya Ekonomik Birliği Projesine Yaklaşımı”, Uluslararasi X. Uludağ Uluslararasi İlişkiler Kongresi: Diplomasi ve Savaşin Değişen Rolü, 2018, s.509. https://www.researchgate.net/publication/334576997_ORTA_ASYA_ULKELERININ_AVRASYA_EKONOMIK_BIRLIGI_PROJESINE_YAKLASIMI.
[30] Osman Agır, “Rusya – Ukrayna Krizi’nin Avrasya Ekonomik Birliği Bağlamında Değerlendirilmesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 2016, 6 (2): s. 32.
[31] Çağla Gül Yesevi, “Avrasya Ekonomik Topluluğu, Enerji Politikası ve Ukrayna Krizi”, 2014, s. 481. https://acikerisim.iku.edu.tr/xmlui/handle/11413/3147.
[32] Alaeddin Yalçınkaya ve Tuğlu Derya, (Ed.), “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, 2019, s 90.
[33] Göktürk Tüysüzoğlu, Avrasya Birliği: Ekonomik Bütünleşme Gölgesinde İnşa Edilen Rusya Hegemonyası, Uluslararası Politika Akademisi 2013. http://politikaakademisi.org/2013/12/29/avrasya-birligi-ekonomik-butunlesme-golgesinde-insa-edilen-rusya-hegemonyasi/.
[34] Göktürk Tüysüzoğlu, “Bölgesel bir hegemonya girişimi: Avrasya Ekonomik Birliği”, Al Jazeera Turk – Ortadoğu, Kafkasya, Balkanlar, Türkiye ve çevresindeki bölgeden analizler. 2014. http://www.aljazeera.com.tr/gorus/bolgesel-bir-hegemonya-girisimi-avrasya-ekonomik-birligi
[35] Oğuzhan Batur, Avrasya Ekonomik Birliği, Kazakistan ve Kırgızistan için hayal kırıklığı haline geldi, Kırım Haber Ajansı, 2020. https://qha.com.tr/haberler/avrasya-ekonomik-birligi-kazakistan-ve-kirgizistan-icin-hayal-kirikligi-haline-geldi/204814/
[36] Alaeddin Yalçınkaya ve Tuğlu Derya, (Ed.), “Avrasya Stratejileri: İlişkiler, Örgütler, Politikalar”, Astana Yayınları, Ankara, 2019, s 70.
[37] Alexander, Pavlov. “Assessing the Economic Effect of Kyrgyzstan’s Accession to the Customs Union”. EDB Eurasian Integration Yearbook, 2012, s. 72-73. https://eabr.org/upload/iblock/e54/a_n5_2012_08.pdf.